Ipi ding a ganhing leh thingna louna kiti hohi ventup protect ding ngai ham?
Leiset a hinna neijouse hi ki matkhat um ahi.
Asun:
N.Lhungdim
Thangting House
Molnom- West

Date-23/07/2020
The Wildlife Protection Act 1972 hi 9th September 1972 a India Parliament in dan a ana sem ahi. Hiche dan hi Act No. 53 of 1972 tin jong akisei in ahi.
A title asao lang ah hitin akisun in ahi,
“An Act to provide for the protection of Wild animals, birds and plants and for matters connected therewith or ancillary or incidental thereto “.
Hiche hi phatah a ivet leh Flora and Fauna kiti to chun ahung kimat in ahi. Flora and Fauna tichu achomlam in Flora akiti leh thing le go, hampa louna ho jouse ahop in Fauna akiti kitleh ganhing jouse len leh neo leh ahop soh kei in ahi.
Ahung kipat dan chuleh ipi tina ham ti agil jep in sei ute.
Achung a isei bang uvin Wildlife Protection Act kiti hin abon keia ganhing hihen, thing le go hijongleh hinna nei jouse ahop hop soh kei ahi.
Alhangpi in Govt. Dept. dang dang tamtah um jongleh hiche Wildlife Protection kiti hi Central hileh State hileh Forest Dept. in aboipi pen ahi. Foest Dept. ah kham khohtah khat um in hiche Chief Wildlife Warden atiuvin ahi. Amachun hiche lang jouse hi apoh hiding dan ahi. Aumdan chu Warden atiuleh hostel a school chapang tamtah ikoi uva achingtup ding khat Hostel Warden itiu tobang khu hinte.
Hiche phatlai 1972 laichun India sungah National Park tia kimin vo [designated] 5 bou ana um in ahi. Uttarakhand state khun kahet jing minthang tah khat Jim Corbet National Park Uttarakhand kiti khat aum in Rajasthan a jong aum in chuleh Madhya Pradesh a jong aum in ahi. Aban in kisei jou hih jongleh eiho hetdinga anaipen chu Assam a Nowgong leh Golaghat District kikah a Kaziranga National Park kiti khu hetbai pen inte. Adang jong Assam ah 2 leh 3 aum in ahi.
Gir Forest National Park [Gujarat], Sundarban National Park [West Bengal], Eravikulam National Park [Kerala], Pench National Park [Madhya Pradesh], Sariska National Park [Rajasthan], Kanha National Park [Madhya Pradesh] *Ranthambore Natinal Park, [ Rajasthan ]Periyar National Park [Kerala] Bandhavarh National Park[Uttar Pradesh] Madumalai National Park [Tamil Nadu], Dachigam Natinal Park [Jammu and Kashmir], Nagarhiole National Park[Karnataka], Banarghata National Park [Karnataka], Bandipur National Park[Karnataka], Vihar National Park & Sanctuary [Uttar Pradesh], Gangotri National Park [Uttarakhand], Nanda1 Devi National Park [Uttarakhand] Marine National Park [Tamil Nadu], Indira Park[Tamil Nadu] Keoladeo National Park [Rajasthan], Chandali National Park[Maharashtra], Tatoba National Park[Maharashtra], Sanjay Gandhi National Park [Northern Part of Mumbai city] Manash National Park[Assam] Gulf of Kutch Marine National Park [Gujarat], Van Vihar National Park [Madhya Pradesh], Keibul Lamjao National Park [Manipur], Vankateswara National Park [Andhra Pradesh]
,Mahatma Gandhi Marine National Park[ Andaman Island] Harriat National Park [Port Blair, Andaman & Nicobar Island] Great Himalaya National Park [Himachal Pradesh], Kanchenjunga [Sikkim] , Balpakram National Park[ Meghalaya], Silent Valley National Park [Kerala]
India a National Park masapen chu Jim Corbett National Park 1936 a ana kisem chu amasa pen ahitan ahi.
Hiche ho hi India sung a National Park 104 um ho lah aminthang loi ahi.
Ningkum May 2019 chun National Park 104 a um in 40,501 .13 Sq kilometer area a hop ahi.Hichu India gampumpi a1.23 % of India ‘s total surface Eiho dinga anaipen Loktak Lake to kimat a um 15 sqkm alen Keibul Lamjao National Park kiti hiche sung hi India sung mundang a umlou Sangai kiti Sakhi family in a hom gancha umna ahi.Hiche Sangai khu English a brow antlered deer kiti Manipur tilou mundang a um lou ahi.Manipur in State animal a anei u ahu.
Chukit leh Assam a Kaziranga National Park ahi Sachung [Rhinoceros] kikhat nei English a One Horn Rhino kiti mundang a umlou umna ahijeh a minthang pen ahi. Adang dang Wildlife Park Sanctuary ahi asung a um ganhing hileh thing hileh abon a hi Wildlife Protection Act hin protect leh a safeguard abol ahi. Hiche sunga ganhing hohi gam len a meithal a kap phal lou ahi. India a filmstar minthang
Salman Khan in Rajasthan a film shooting a ache na a hiche sanctuary a um deer sakhi jat khat akap lih a asa aneh jeha Rajasthan Court a case um a tuchan a seilhah nailou a um ahi Sum ahao jeh a tuchan a Jail bang ajut nailou hinte. Hiche hin avetsah chu hiche Wildlife Park a um ganhing hohi tha phallou athat ho joh songkul lutna thei ahi ti mijousen ahet in aphai.
Hiche National Park a um ganhing ho bou hilou a hiche Wildlife Protection Act hin gamdang mundang a um ganhing ho jong thaphal ahipoi. Masang jep chun Kangpokpi District lang ah mi 2 in sajuh, sakhi atha a social media ah trophy dan a kithang at natah in ahin upload lhon leh hiche Wildlife ProtectionAct dungjui in police hon aman uvin jail ah akhum uve tijong akijan ahi.
Masang jep chunthulamleng kajah khat in Churachandpur District a Kailam lhang khu National Park a declare ding ti khat kajan ahi. Manipur Hill area hin kivaipoh na achomjep jep ahijeh a dan dung jui a hahsatna um ahi jong bai lam ahi.
Tuni a hiche to kimat a isei nompen uchu vei tamtah kasun tan tulai phat hi gamlen phat ahi tapoi. Tillai in bazar ah sa akijoh pon kho sung vengsung a jong sa akijoh pon ahi.Sa neh na chu gam leng hon sa atha u ahilou leh in a kivah Vohcha leh bong ho akitha leh bousa kine jui bep ahi. Kanu in vohcha avah jui in tuh 5 aphah phat leh kaki tha jui un a thao se se kapan akeng gop in Kerosin tinkhat ahin kumkhat ne kan nan kana mang jui un ahi. Kapan vohthao chun Sathu in asem jui in ahi. Khatvei ka bongchal u avom hoitah khat lho [tiger] in a hin pet lih in bongsa kaneh u kahe nalaiyin ahi. Hiche lai chu tepi a ding in Wildlife Protection Act 1972 dan um masang jong hinante.
1946-1959 Tolphei a kachenlai uvin bazar a sa ser choh hi mihon jachatna tah in ana geluvin ahi. Chukit leh chulai phat chun bazar a jong sa akimoh joh joh pon ahi. 1954 kum a N C C M E SCHOOL a class iv kasim lai chun vohsa ser khat chulai a makhai katiu tulai a 50 paise aman in ahi. 2002 kum in kahung retire in vohsa kg khat a Rs. 60/- ahi in 2020 in vohsa kg khat a Rs. 380/- ahitan ahi.
Iseinom pen uchu vohsa manthu ahipon tulai ahi Vohsa, Ahsa, Bongsa, kelsa,uisa abon a bazar a kimu a kijoh ahitai. Gamleng a che a gamsa kapding a gamlen phat tapon ahi.
Adihtah a chu India dan Wildlife Protection Act in akham ahilou leh akha ahitai. Gamlen hi aphat ahitahlou keo hilou in aphachomlou beh ibol jeh uvin gamlen na a khat le khat kikap kha leh kikaplih aum jing ahi.
Kum 2017lai chun Kangpokpi kom Haijang kho a Pucha gamleng a chom chom a che chu atupa in apupa chu sa ahisah in akaplih in ahi.Apu pachu mipamai tah MBC MissionHigh School,Kangpokpi a Principal lekha them tah kho a Houbung a jong kipejou leh miphachom leh poimo tah chu atupa kani kham jing mi man lou khat in akap lih in Khonei ten a khou a kon in anadoh un ahi. Gamlen phatchom louna adihtah a lekha them school a school chapang ho ganhing ho protect ding sei ding pan gamleng a ache jong dihlou hel ahi. Lekhathem tah tah ho jong hin bolding leh bollouding ahet khen lou uhi da umtah khat ahi.
Hiche tailou jong masang Janglen thingkangphai khonop lai tah in Good Friday ding gam leng a che Gandhi Memorial High School kakipat til lai 1965 -1966 lai uva ka student u Football peh them School team a kanapansah u Letkholal Haokip pa chu GoodFriday gam len a sa ahisah uva kikap ahi ti jong kana jan kada lheh in ahi. Tuchan geiya Good Friday a sa neh ding gamleng changvai i um nah lai uham kahetapoi. Christian ihinao hi ikihil khel uham golnop bolnading a Pathen ihou nahlai u hiding ham ?Hiche tobang thupha lou hi aphatseh in a soh aki ja jing in in ahi. Hiche aphat toh kitoh lou Dan in akha ibol jing jeh u ahi.
Atah tah a seiding in gamsa hohi anei hi thilha te hi in akisei in ahi. Hitia khat le khat kikapto na jong hi thilha natoh na janhi a ka article a thilha hi ichan a thanei na anei em kati tochun kimatna anei in ahi.
Masang a Tolphei leh Mata Lambulane a kachenlai uvin Tolphei Mantri Pa Hempao jong chu gamleng hat leh sathat hat mi ahi in agamleng thu asei chu ngainom aum dan hailou beh a ana kingai jui ahi.Mata Lambulane a Pa Demjam kitipa jong chu gamleh changpandan hiche mun a sa hung sona ding ham ti he had mama ahijeh Pa Demjam [Thong ot pa ] chu Colonel pa anatiovin ahi. Achung a kasei na chu gamleng hat hon asei na a kajah ahi. Gamjang a Sagol ahon a hung kilhon ho khu alenpen akikap leh akikapkha ngaipon akilkap kha ho chu alenpen ahi angaipoi atiuvin ahi. Hiche chun ipi avetsah em iti leh aneite leh aching te chun aphal lou houchu kikap kha theilou, kikap lih theilou ahi.
Tolphei a kachen laiyun Pa Paneng kiti khat sakap them khat aum in kakom a aseina ah Sa Ai tobang khat Pathen houmasang ananei in hichu hoia nalah ham kati leh kalou nah a Sakhi khat hapeng in ahung peng in kaga hol leh Sampi [python] khat anahin kathat in agil kakho leh a gil a a chun sailung chang tebep avom khat ka mu in hiche kakilah apat gamleng a kache leh sa kakap tei tei e atin ahi.Ahin aman Pathen kahin hou phat in mei lhum lah a kaselut leh gingtah in ahung poh e atin ahi.
Tua jong damna lai D Phailen a Haosa Solet pa Pa Haokhojang khu keisang a tahjep khat in tin aman jong kakoma asei in Sa Ai khat kananei in gamleng a kache leh sa kakap tei jui e atin ahi.Ahinla Pathen phatah kahin oi phat in kapaimang leh sa kakap thei tapoi jing atin ahi. Maltong hou kiti hobang a chu sa kap phat leh salung chu Sa thi nujui ding ngaidan ahi. Maltong hou kiti ho jong khu Maltong chu sathin salung pehjui ding Maltong chun hiche insung chu haona apeh jui ahi.Aseidan un lou kilhou cheh jong leh ama ho lou a chang tam kon deh ahi, mihon asei uleh mi lou kimat pi akon a chang phel thilhaten ahin put lut uva chang hou ahi jong akitin ahi. Tolphei a kachen laiyun inko khat Maltong hou ahi kiti inko khat ana um inq ahinla chomkhat jou in a in u chu mei in ahung ka in asei uleh akah til chun mi 2 in a kon in chedoh akimu e jong atiivin ahi.Maltong hou ho hi a in uva thisen blood kimu jui ahi jong atiovin ahi.
Ipi hita jong leh hitiho hi thilha sangah toh kimat ho thu ngen ahi.
Good Friday ni hi Christiante niloupi thi opni eiho Kuki te culture Chondan a Sahnit/ Salnit ni hiding ahi in masang chun Houbung atamjo in Good Friday a nehding in gamleng in houbung mi ho ana konji in sakap jong um nante ahinla gamleng ho kikap lih ana tam in ahi.
Keima tah jong Tolphei a kachen lai un 1958 kum chun Good Friday kon Gam leng in in Houbung mi ka kon uvin Tonglon kol noilang Hengkot lhang lah khu chang kavai uvin jan 2 tah gam ah kageh uvin sa khat cha kakap pouvin vin ahi. Ngol thubuh bollou dingbeh kana bol u ahichu kahin hedoh in hiche kal chu Good Friday a gamva chu kahai ahitan ahi.
Good Friday hi kipa nikho Christmas leh New Year tobang ahipon sa jong tha ngailou, an neh khom jong ngailou kikhop nahi lunggim leh lungnom motah a kikhopna alhangpi a cross chung a Jesu Christa thusei doh 7 ho chu phatah lehhoitah a ahe gil hon asei uva houbung mihon ngai nikho joh ahi. Christian te Good Friday iman dan uhi adih a pum dihlou ahitai.
Molnom Christian Church a Houbung Chairman 2006-2011 kahi kum 5 ka pan sung in ahiding bangtah in Good Friday Programme kasem in sun 12 Noon a pat 3 Pm chan 3 hours Worship Service kanei un Jesu thi toh kimat la ho kasa uvin kalung alhai lheh in ahi.
Programme kasem in kana mang uvin ahi. Hiche chu Calcutta a posting kahilai 1985-1988 a Lower Circular Baptist Church a Pastor pa masanga Serampore College a Registrar a anapang pa in agon leh abol banga kabol leh ka houbung mipi hou leh lamkai ho in sang asah behseh uham Chairman kahai hai in hiche tobanga GoodFriday kiman uchu akichaini ahitan ahi.
Athugil a isei nom pen uchu leiset chung a hinna neijouse ganhing hihenlang, hinna nei thing leh louna hijong leh abon a hi suhboi lou ding ahin ding banga hinsah ding ahi.
Jat dang namdang la kahepon eiho Kuki te hi gamjang a iche leh angailou beh thing khat chempong hem inei jeh vat tan sat tan ding I suse lou ganhing ho hileh vacha ju cha ,gul le tang hileh ,julei hileh, thangkip hijong leh imuleh tha tei ding igot uhi khantou louna ganhing hinkho toh kigamlat nailou ahi tina tobang ahi.
Kol ho a khang tou masa jep animal toh kikhen na sot ta ho khu gamsa toh aki khen nao sot ahijeh ham sahin Zoo ho hi avetnom lheh un ahi eiho thinglhang miho gamsa toh ikikhen nao sot nailou ahin Zoo a sa kihen ho chu chutitah a vetnom na i nei pou vin ahi. 1980 lai Jorhat a ka posting laiyin Pu Ngulkhopao Simte @ N Thadou IPOS chu ajinu toh ahung kholjin in kain a alhung lhon in ajinu leh kei loi chu Zoo ve a cheding asei lhon leh thudih tah khat asei chu, Pathen lungset a Sa toh hung kikhen nah nah uva Zoo a Sa ve a cheding nasei lhon e ,atichu kahe jing na laiyin ahi.
Pu Holkhomang Haokip in Jong [Monkey] son le lhah inahiovin thing a kon a kahung chop lhah na asot tan nangho hung chop lhah na thing bah le thing na jong anang nalaiye ati chu totna tobang ahivang a Kuki te hi gamsa toh kikhen na sot loulai hiding ham ihin dan hou hi civilised human toh ibah lou nao atam jui in ahi. Kol ho toh ikikheh nao khat ahi.Christianity in isuh ngoi nah nah u ahibouve.
West Bengal a Scientist khat Jagdish Chandra Bose kiti pa khat in thing phung plants ho hin imut phat anei, thophat anei e. Amaho imut phat hi kho ahung jin a mu athim leh imu pan uh ahi Hiche a imut kah uva hu Oxygen hui theng ahop lut u ahu atin ahi. Khovah vah leh hung kithou uva oxygen chu ahopdoh kit u ahi atin ahi. Hiche hetdoh na machine khat ana podoh ahi. Aumdan chu khojin a thingkhat iphuh uleh a imut pet a kithat tobang hiding dan ahi.
Hindu hon Gul hi amu uleh ahilouleh a insung a ahung lut khah jong leh thading agong hih uvin lhadoh ding agong un ahi. Bongnoi ape uvin ache doh na ding abolpeh jiuvin ahi.
Ahinla eihon gul imu pou pou uleh tha tei tei ding Bible Genesis a kisei banga alu suhchip ding hiche chu Pathen natoh dan in igel uvin ahi. Gultha a alu suhchip chu Pathen natoh leh Pathen kipana ahiding tahsan aum pon ahi.
Achaina a iseinom pen uchu hinna neipou pou ganhing hihen lang thingna louna hijongleh eidinga setna bollou ho hi tha ding, sat tan , sat lhuh lou hel ding ahi.
Gul in mi achuh a ahileh tha chu phapen nante lungdamna ding a. Ahinla akitha a ahileh achuh pa leh nu damna jong hichom pon te hiche sang chun a gu chu lahdoh a itikijen a damthei ding ham ti chu Gul tha sanga poimo jo ahi.