Home Lelen Kipgen THADOU-KUKITE LAH A KIPANA THUPHA HUNGLUT PATDAN-III

THADOU-KUKITE LAH A KIPANA THUPHA HUNGLUT PATDAN-III

465
0

BUNG-3

Asun: Lelen Kipgen

SOUTHERN MANIPUR LAMA KIPANA THUPHA HUNGLUT PATDAN

WATKIN R. ROBERT:

Robert hi 21 September 1886 kum in Caernarvon Wales mun a anapenge. 1904-1905 laiyin Welsh gama lhagao lama halna nasatah anaumin, hilai phat hin Robert jong hin missionary natoh ding, kipana thupha jalou lai, helou laiho koma seiphong le ding chu nasatah in thanopna ahin neiyin ahi. Amahi 21 September 1889 kuma RR. Torray sermon asimna akon a pengthah ahin, Dr. Peter Fraser toh jong golcha ahi lhone. 1908 kuma Dr. Fraser leh ajinu Lushai Hills (Mizoram) a missionary doctor dia ahung lhon chun Robert jong ahin pui lhonin, 9 December 1908 kumin Lushai Hills ahung lhung un ahi. Dr Fraser in Calvinist Methodist Mission Society Secretary pa R. J. Williams lekha athotna achun Robert jong aminphah in “Pathen in anatong ding mi ahinsolna dia kataona, Mr. Roberts hi Pathenin eidonbutna hinte.” tin aseiyin ahi.

Robert Lushai Hills ahung lhun chun akum 22 ahinalaiyin, missionary holah in adongpen in ahi. Hijeh chun “Saptlangvala” (Youthful Sahib) tia minsah ahi. 1909 kum chun Wales gama Minister khat chun thilpeh Pound 5 (Chulai India sum a Rs. 75/-) ahin thot in, hivachun Lushai paova kisun John sut lekhabu chu achon, muntin a Haosa ho koma athot len ahi. Hiche lekhabu chu Pu. Kamkholun Singson Senvon Haosapun jong amun ahilchet peh dia ahinkouna thu ho ajah lhon phat chun Dr. Fraser leh Pu Robert in alekhabu hop lhon chu Pathen in amanchah hingeiyinte tin agingcha lhonin, akipah lheh jeng lhone. Robert jong Manipur lama che a kipana thupha gahil lhang le ding chu athanom lheh jengin, chulaiya gamvaipo British Goverment agent pa koma phalna athumin ahinlah chulai Hmar ho chu “Head hunter” tia het anahijeh un Sappan Manipur ache ding chu anom tapon ahi. Chu in Robert in Senvon Haosapu lekhathot chu avetsah le Sappan “che hih in, nalol atan nom jeh uva nahin kou ahibouve” tin aphalpeh tapon ahi.

Robert jong agavil ding dan agel gel laiyin Manipur a kona palbom hin kipoh a hung mini, lekhasim ding ahilou leh sumlo ding tia missionary hon lekhasim din mi achom uve ti ahet jeh lhona hung gollhang ni Thangkai leh Lungpao chu Dr. Fraser ho umna ahung lhung lhontan ahi. Chu in Robert in apalbom poh lhon adoplhah peh in, cha adonsah in, hoiya kona hung ipi bol dia hung ahilhon adongin, chu in “Manipur a keiho jong kache nom un nei kilhonpi thei diuvem?” tin adongin ahile khat tenin jong anoppeh lhontan, Manipur lam jondin akigong tauvin ahi. 1910 February 5 nin Manipur jon din ahung kipatdoh tauvin ahi. Lungpao le Thangkai chu lamhil in apang lhonin, Vaiphung kho, ChawngZawl ahopaovin, Khawlen Letjakai Haosatna kho Manipur ahin nai tauvin ahi. Manipur lut patna din Parvachawma ahung lut un, ahung lut ding kon un Tuivai luipanga Pathen komah kilhanna Taona aneiyun, Chu jouvin Tuivai ahung galkaiyun Manipur gam chu ahung lut tauvin ahi.

Manipur gamsunga Parvachawm, Senvon, Munte, Patpuihmun leh Sartuinek hohi achon un, hiche khomi ho chun anakipapi thei lheh jengun, Haosaho in a kikhop khomna anei jiuvin Pathenthu aseipeh jiuvin ahi. Bible milim ho chu kholai dunga mi avetsah un ahile miho chun avetnom thei lheh jiuve. Hiti chun kipana thupha ahil lhang leuvin ahi. A-lhanga Haosa dang dang hon jong neh le chah phatechan asempeh un analem un ahi. Watkin Robert ahung kholjin khatveina ahin, Eah-thahna In thinglhanga aum naipon, khopam lama Eah-tha a ache laijin Vohcha-hon in ajui depdup un ahile Lushai paovin “Vawkte pawh hi anfing tho mange” (Vohcha ho jong hi aching thou uve) atin ahi. Hiche akholjin sung hin Manipur mi Thangkai le Lungpao hin Christian adin aman apelut lhonin, amani hi Northern Manipur lama dia Christian masapen ahilhon tan ahi. Hiti chun Vervek kho hopan, Lushai Hills lama akilekit tauvin ahi. Hiche ahung kholjin naohi Manipur lama dia akhatveina ahi.

Pu Robert leh aloiho Aizawl anung lhun un kikhop khomna aneiyun, Manipur lama Missionary a che ding chawm chapangho lah a achom un ahile alah uva mithum ahung kipedoh un, hicho chu: Pu Savawma, Pu Vanjika leh Pu Thangchhingpui teho ahiuve. Amaho cheng hi 1910 kumin ahung kipandoh un, hitia che dinga aum phat un Pu Robert in Political ageng Manipur koma phalna athumin “Manipur a kamite solding neiphal peh in” tin mithum ho chu Aizawl a patin ahung kipatdoh tauvin Pu Robert toh ache masatnao lampi chu ajuipeh un ahi. Chawngzawl Vanphunga kho alhun phat un gopi gobah ajutan, sottah achamden tauvin ahi. Hilai mun hoa chun Pathen thu ahil lhang leuvin, acham sungu chun Pu Robert in Manipur political agent pa koma phalna athum chu phalpeh ahung hitan, hichu choiyin ahung kalsong kit tauvin ahi. Suongpi loan alhun un Tuivai analen lheh jengin, tuivai pang Rahnamsuo ah chun Meilhei Sumkolvei ho anaum un, amaho chun kong in ahung thah galkaiyun ahi. Amaho jong akipah mama jengun, Pathen athangvah un thanom tah in La-asaovin, Taona amang uve. Alasah uchu: “Aw Pathian nangman chanchin tha minpe, lawmthu kan hrilh che azarah” ti la hi asaovin ahi. Chu in ahung kipandoh kit un ahile Senvon khomi ngaman gamleng anaum khel khel kit in, lamhil ding phatah aumjeh chun lungmongsel in ajotna mun u ajon thei un, Pathen in alampi diu agonpeh dan hi kidangtah ahi.

Hiche nilhah lam chun Senvon Haosapu, John sut kipana thupha lekhabu mua hin koupa kho chu 7 May 1910 nin agalhung tauvin ahi. Kipana thupha hillhang chu apan tauvin, hiche kho hi Northern Manipur lama Kipana thupha hung lutna bul ahung hitai. Bible in “Akisol lou le koi che a thu asei ding ham” Kipana thupha seiphong le ho keng iti hoi hitam! Rome 10:15, in anasei chu hitobang hi hitante. Hitobanga Tolsangkhol toh palbom poh puma kipana thupha hillhang ho chu Vantil mitmun itobang tah in akilom tadem?

Senvon a chun apansauvin, aumnau In-neocha sedihdeh khat sunga chun Pakai Jesu lim atah un, cross a akikhetbeh lim ho kotkhabul hoa atah uvin ahi. Kholai dunga Pathen thu ahillhang leuvin “Kithoi le Judoh aphatlou dan, Pathen thu-oi ho chu athi teng alhagao Vangam a che ding ahi.” tiho hi alhangpia asei pipen u ahin, Jesu tahsan ho huhhing hiuvinte, tiho hi athu phon u pipen chu ahi. Hiche phat laihi lamkol bol lai ahin, Pathen thu-oi ho chu taitom tah in “Lekhabu chawi vailem chang Sawireng reng, Sawireng reng” atijiuvin ahi. Hichu “Lekhabu choi kol limtho, seijing jeng, seijing jeng” tina ahi. Hiche phatlai 1911 laihi Maotam-kel lhah lai ahin, missionary hung ho jong abang kom kom leh Aizawl lama ache jiuvin, angaichat thilho agakilah jiuvin, agolho kimkhat akipuiyun, amaho chu Hrana, Phaisam, Thanglur leh Khuma ahiuve. Kipana thupha hillhang masaho hi mimol tah tah, Pakai Jesu seijui ngaman ho tobang ngen anahiuve. Amaho hi ahung jin meimei hiu jong leh khotin le muntin ah Kipana thupha ahillhang le jiuvin ahi.

Nikhat Hrana in thu aseipet in Leisan khomi Jukham loikhat in agadai un ahile Hrana alunghangin Kemcha noiya Vohpi kidel bangin akidel lhonin, kemcha aphukang lut lut jeng lhone, akitin ahi. Senvon khoa chomkhat chomkhat aum u chun Satan in na ahintong tan, mipi ho le Haosa Upa, Semang Pachong hon athuseiyu chu ahin jahnom tapouvin ahi. Kithoi le Judon hi aseiset masat pen u ahin, chulai miho chun kithoi le Judon chu anangaisang pen u anahiye. Pathen thu-oi nom jong ahung um pan tauvin, Senvon khoa Pathen houva amin pelut masapen chu Kimkhoneng leh Mangkhotinsei(Sehpu) ahi lhone.

1912 kumin Robert in khosih(fever) natna anei jeh in Wales, Sap gama kijen din achen, 1914 kumin ahung kilekit tai. Senvon muna ama lamkaina ah Khoppi masapen aneiyun ahi. Chuleh 8 March 1915 kumin Gladys Wescott Dobson toh Thoburn Methodist Episcopal Church, Calcutta mun ah akicheng lhonin ahi. Welsh missionary ho hi amaho kivaihomna dungjuiya kumthum alhin leh aphat u kichai ahiji tan, hijeh chun Robert in Manipur gama kipana thupha aphonjal nom jeh leh agam mite ngailutna jalin T.K.P.M (Thadou-Kuki Pioneer Mission, later North East India General Mission. N.E.I.G.M) ahin phutdoh tan ahi. 1922-1924 sunghin Sap gama Mission dingin Deputation Work agabolin, Sum jong phachom tah ahinmun ahi. 1929 apat chun Mission in boina ahintoh tan, Pu Robert hi NEIG Mission min achang jou tapon, Indo Burma Pioneer Mission (IBP) aphutdoh jotan ahi. Manipur a umho cheng chu ‘Indipendent’ ahung kisah un, mundanga umho chu I. B. P Mission ahung kisah tauvin ahi. Chujouvin phat sottah Sap gama aumkit in, 1957 chun Manipur ahung phan, atahsa kum 83 alhin in 20 April 1969 kumin ahinkho abeitan ahi. Amahi Thadou Kuki Pioneer Mission phutdoh pa ahin, amajal a tunia hi eihon khovah loupi imutheiyu ahi.

THADOU-KUKI PIONEER MISSION

Pu Tinhriata Sitkil Haosatna, Khopibung chu Sub Headquarter in amang un ahi. Senvon a phat chomkhat genthei tah a aum laiyun, Maotam-kel lhah anasat behseh tah jeh chun Tuithaphai neh le chah umna ah ahung kichonlut tauvin ahi. Chulai phat chun Lushai Hills gama konin In somli (40) vel ahung pemlut un, amaho lah a chun lekha anasim thei Mr. Vunga anaum in amachu mihil in apansah un school khat ahong tauvin ahi. Chua school kai chapang ho chu Thangur, Thangvon, Damsuok, Paosum, Nekpum, Manghen leh Lunsang ahiuve.

Hiche lai muna kum ni val aum jouvun Senvon lama akichonlut kit tauvin ahi. 1913 kumlhun December lha in Pu R. Dala jong Pu Robert in Manipur a missionary masapen dia asol chu ahung lhung tan, aumna gam chu Thadou-Kuki ho lah ahijeh chun Mission min din “THADOU-KUKI PIONEER MISSION” asah tah ahi. Pu Dala le Pu Robert in 1914 kuma Mission field a natong dia mi alah masatpen lhon ho chu:

  1. Savawma, atohmun Senvon.
  2. Dengrum, atohmun Munte.
  3. Lungpao, atohmun Maite.
  4. Luoia, atohmun Parbung.
  5. Thuomlun, atohmun Phaijol.
  6. Thangkai, atohmun Buoltang.
  7. Thuoma, atohmun Songsang.
  8. Vunga, atohmun Khopibung
  9. Lunthang, atohmun Chongkhojou.
  10. Manghen, atohmun Saichang.
  11. Damsuoka, atohmun Sartuinek.
  12. Kunga, atohmun Parbung.
  13. Thangvang, atohmun Phaitong.
  14. Thangchhingpui, atohmun Khopibung.
  15. Thangjakhup, atohmun Teikhang.
  16. Paosum, atohmun Songkot.
  17. Khawjathang, atohmun Hmunte.
  18. Taisena, atohmun Senvon.
  19. Tawna, atohmun Khopibung.
  20. Khuma, atohmun Tuisen.
  21. Taite, atohmun Leisen.
  22. H. Chawng, atohmun Leisen.

Amaho hin lhakhat alo uchu mikhat a Rs. 6/- bou ahi. Chuleh amaho hi Teacher Evangelist tia minvo ahiuvin, amin kivo dungjuiyun avaikon u In ahung lhun teng uleh school a chapangho lekha ahil jiuvin ahi. Chuleh kumlhun teng leh ama natohna cheh report aboljiuve. Mission natong phabeppi aumtan houbung jong kho chom chom ah Pathen hou phabeppi ahung umtai. Watkin Robert in natong ho lhalo holding dan angaiton, langva thingkong neocha khat asemin, apang hoa thucheng jatchom chom ajih in, hichu Sap gam lama tokhom donnan amang jin ahi. Langva thingkong chu aning li ahin apanga thucheng kijih ho chu:

  1. Achunga sum hetna ko kivutvang na ah: Do all in the name of the Lord Jesus Col.3:17. INTER-DENOMINATION EVANGELICAL Hon Treasuer: Amold Davidson Esqr. Bank of Liverpool Ltd, Waxham, Gt Britain, Hon Secretary, Rev. Lloyd Jones, B.A., Abe. Carnaervon Shire. Gt Britain, E Kohl, Esqr, Calcutta, India, Mr Watkin R. Roberts, Aizawl, N, Lushai Hills, Assam India.
  2. Apang langkhat ah: (a) THADOU-KUKI PIONEER MISSION: A Thadou-Kookie heathen Priest the photo was taken as he was returning in a helpless drunken state from a feast and sacrifice to evil spirit, most of the village have several of these priests but no Christian teacher to tell them of Calvary. (b) Achunga Thempu limlah.
  3. Apang langkhat ah: Carest thou that we perish?
  4. Apang langkhat ah: Picture of Vanzika, Savawma and Taitea. They went and preach the Lord Working with them. Mark 16:20.
  5. Apang langkhat kit ah: Pound 9 will support an Indian Missionary for 12 months. Pound 2 will support a christian student for 12 months. Pound 10/6 will supply 500 copies for destribution among non christians in Manipur and elsewhere. “Lord, what will thou have me to do?” Whatever He said unto you DO IT”
  6. Asihlang khat ah: Picture of Thadou-Kookie Pioneer Mission Lushai workers starting to along journey of over 100 miles to Commence new work among the Thadou-Kookies, Manipur state.

Watkin Robert chu 1912 kumin America leh Welsh lama achen hiche tolombom le anatohna Manipur gama houbung machal dan leh agam umchan, chuleh sum le pai angaichat dan seiyin achen, 1914 chun Manipur ahung kile kittai. Sum le pai jong phachom tah Mission a din ahin polut in ahi. Manipur a atohnao kum li vel ahitan, Pathen hou jong mi 200 val ahitai. Houbung phabep um ahitan natong hon atoh ding dan le houbung kivoptup ding dan gel angai tah jeh in, 1914 kumin Senvon a khoppi aneiyun, hichea kivaihomna chu Presbytery asah un, Khoppi aman masatpen nao ahitai. Hiche khoppi a hin R.Z Dala chu Vaihom ho chun Pastor din anamdet tauve. Pathen in anamdet angaiyin, Pastor hina chu apeh tho jengun ahi. Hiche khoppi ahin Evangelist kichuhna hon ding agouvin, mi akilhin lou jeh un ahong tapouvin phat danga ol’a boldin agong taove. Hiche khoppi a kilolna anei hou chu:

Kum 1914 Presbytery Resolution:

Aphat- 26th December 1914 | Amun- Senvon Manipur.

  1. Natong hon gambih chom neilouva kho ho vil vil tahdi ding.
  2. Kholjin dohna phatbih sem ding.
  3. Kumkhat a lhagup kholjin ding.
  4. Natonghon nitinbu (dairy book) neitei ding.
  5. Natongho aumnao gam-pao kichuh diu.
  6. Thadou pao, Meitei pao, Vaiphei pao, Paite pao khatbeh thep ding.
  7. Pathen lekhabu sunho koma kipathu seina tokhom dol ding.
  8. Pu Watkin Robert, R. Dala leh Taisen in athot diu.
  9. Gambih chung chang seiding Thuomlun leh Dengrum.
  10. Oja ho leh solchahho natoh achom diham natongho tohna a ajil diu.
  11. Eima dinga toh lemchang taphot chu toh ding, Oja jong hiding solchah jong hiding.
  12. Tokhom leh Soma khat peh ding tia bilhe bollou ding.
  13. Kum 1915 hin solchah (Evangelist) soldoh pan taohite.
  14. Solchahho lhasum san ding chu R.6/- hileh phante.
  15. Houbung solchah 3 soldoh be din aphai.
  16. Solchah thum taphot in Pastor koma athum diu.
  17. Solchahho chu Pastor in asol diu ahi.
  18. Khojeh ho nit lou ding.
  19. Mithi galna ding Ju chohna ding sum tolou ding.
  20. Khristian nao-chaga chop(vah) ding pha kasaove.
  21. Khristian nao-chaga chopna sum ching dingin Taisen pha kasaove.
  22. Mou gom ding jousen akicheng ding ho kho ah nailut uhen katiuve.
  23. Natongho lah a mou gom ding mi lhen ding.
  24. Mou gom ding ho umna ding mun ni: Hmar leh Vaiphei lah.
  25. Mou gom ding: Khuma, Thangkai leh Vunga.

sd/- R. Dala Chairman
sd/- Taisena Secretary.

PASTOR R. DALA

R. Dala hi Rev. Dr. Peter Fraser in anachop lah a achapang pentah ahin, Dr. Fraser typhoid a adammo a Solkar Doctor ho koma sottah akijen nunga jong aphat theilou jeh a Sap gama tollhah a aumlai chun R. Dala hi achapang deitah ahijeh in Sap gama apuiyin, kum ijat hamkhat agaumin ahi. Chu in Manipur a missionary dia solin aumtan, 1913 December in ahung lhungin 1914 in natoh apan tan ahi. Senvon kho a ahungin, Lekhabu khat “Christa hnena mihruaidan” (Christa koma mipui dan) tihi lhacha natongho khotchoi din asemin, natong masaho jouse lhakhat training abolpin, hiche lekhabu mangcha chun na atong pan tauvin ahi. 1929 kum chun Senvon kho chu Munte a kichonlut ding tia Haosapun ahin got phat in mipi anom tahih un, khosunga boina ahungsoh tai. Khongjang Haosapu Ngullen in akhouva hung kichonlut din agajol in, Tinsuong mun nomtah achun Mission Head Quarter anina chu phudoh ahitai. R. Dala hi mitomngaitah, amel a ngailut melpu tah ahin, min angailu thei lheh un ahi.

Pastor R.Dala phat laiya Manipur sim-lhum lama Pathen na atoh kal kumli alhin Senvon a aumlai ahin, A. B Mission hon Solkar koma aheh u hingei ding ahin, William Pattigrew chun gam ahin chon in, Sorkar Sepoi ho agoiyin R. Dala chu Imphal a kouvin aumtan, Pastor R. Dala chu Solkar in amantai tin akithang tan ahi. Imphal alhun uchun Saplen (DC) Imphal chu Aizawl a anaum khasa Mekol Sap chu anahin, Bunglow achun chadon in nomtah in akihoulim un ahi. Tuithaphai, Maite, Buolthang ah kamiteu aum un, vil louthei kahi pouve ti asei jouvin, avil ding phalpeh ahung hitan Manipur simlhum lama Pathen na itoh theina diu kot ahung kihong tan ahi.

Zakradawr Tuilong panga um khokhat achun Christian 35 aumin, akoma kho khat Bekara achun 85 aume. Akigom un khoppi khat alauvin, maljin lhunkim ni 12 January 1922 kumin Lamkaipu R. Dala jong Tuilong lama konin ahungin, Ngasa aneh khel jeh chun Cholera in anan damdoh jou talouvin amun achun ahinkho abeitan ahi. Athu jadoh sunin apona thei lheh un apul adou nasa lheh un ahi. Pastor R. Dala athi phat in maljin jouse jong akinungle gam tauvin ahi.

Kumkhat jouvin R. Dala long podin Thangkhokam leh Laibat ache lhonin, along chu ahin laidoh lhonin, agu ho chu bom ah akhum lhonin khosung ahin phahna hoa jong gehpa louvin gamlah ah ahung peh lhonin, ajan janin Tinsuong ahin polhung lhonin, Tinsuong ah avui tauvin ahi. Sapten jong alhan song kilomtah in adopeh un, Alhan song ah “Nangman nathi geiyin tahsan in, keiman hinna Lallukhuh kapeh ding nahi” tin akisun e.

REV. HK. DOHNUN

Rev. R. Dala thi nung kumkhat sung chu Edwin Rowland hin Lakhipur ah Field Incharge alan, amahin 1916 a Missionary na anatoh ahitai. Rev. R. Dala muna din Lunglei lama konin Rohminglien kouvin aumin, chule Pastor Vanchhunga jong gambih sunga tong din kouvin aumin, Compounder khat toh amaho cheng hi Tinsuong ah aum un ahi. 1920 vel chun H. K. Dohnuna chu Dukan bol mihaosatah anahiye. Rev. R. Dala in ama toh tongkhom dia atepna chu asanpeh tan, Lengpigam Tripura State a Superintendent in aumin, Rowland aum lou teng Field Secretary in apang jin ahi.

1920-1922 sung hi THADOU-KUKI PIONEER MISSION minin na nasatah in atong un, Manipur, Tripura, Assam le Burma changeiyin lolhing tah in anatongun ahi. Hiche lai hin R. Robert chu Calcutta a aumin gamthah tamtah jong alan ahi. Mission min chun hop neo asah val tah jeh uchun 1923 kumin Thadou-Kuki Pioneer Mission (T.K.P.M) a konin Northeast India General Mission (N.E.I.G.M) in akhel un ahi.

Hiti chun Mission ahung machal toupeh in, hiti ho jouse hi Watkin R. Robert jal ahin, tuni chan hin isumil thei pouve. Watkin R. Robert Senvon, ahung lhun ni hi Southern lama dia kipana thupha hung lut pat nia het ahin, Churachandpur gamkai lama hin 7 May hi tuni chanin Missionary day in akimang jingin, public holiday jong ahi jin ahi. Muthim a umten khovah loupi imu thei naohi Northern lama William Pattigrew leh Southern lama Watkin Robert jeh ahin amani jalin Pathen ithangvah uve. Amani hi eiho dia suhmil thei hoi hilou ahi.

Kisun sun leh saopi hung kisundoh ding ahin, alhangpia kipana thupha ahung lut pat dan ho hetkham khama kahinsutna hichan hin akichai tai. Mihem hijeh a sutkhel sutval aum khah le Pathen minin ngaidam kahin thum e. Kakipah’e.

Previous articlePATE A DIA THUGUH
Next articleKEI SELUNGMOL JEH AHI-I