Home Lelen Kipgen THADOU-KUKITE LAH A KIPANA THUPHA HUNGLUT PATDAN-I

THADOU-KUKITE LAH A KIPANA THUPHA HUNGLUT PATDAN-I

563
0

BUNG-1

Asun: Lelen Kipgen

NORTHERN MANIPUR LAMA KIPANA THUPHA HUNGLUT PATDAN

India gama Christianity hi South India, Malabar Coast, Kerala a 52 AD a chu Jesu seijui 12 ho lah a Apostle Thomas kitipan ahin pohlut anahitai. Amahi athidan le athatho kichihtah tunichanin akihepon ahi. Houin 7 anasadoh in Mylapore ah lhansong akidopeh e. Chennai St. Thomas Mount akhun St. Thomas Relic khat akikoiyin, A-nahgu khat kikoi ahi akiti e. India sunga South India lam hi Christian tamnapen ahin, India gama Christianity hi Hinduism leh Islam bantah a ahin, Third-largest Relegion in apang phan ahi.

Northeast lama dia Christianity hunglutna masapen hi Khashi&Jaintia Hills (Meghalaya) ah ahunglut masapenin, Americian Baptist Foreign Mission Society hon ahin pohlut-u ahin, resource aneilhom jeh un 1830 kumin akinungle tauvin ahi. Abanin Seventh Day Advantist, Presbyterian leh Catholics ho ahung lut un ahi. Abanin Naga Hills ah 1846/1847 in ahunglut uvin ahi.

Manipur a Thadou-Kukite lah ahin mun ni, Sahlam (Northern) lam leh lhanglam (Southern) lama konin ahunglut in ahi. Northern lama hi Rev. William Pattigrew in 6 February 1894 a ahin pohlut ahin, 6 February 1894 kum hi Manipur a Christianity hunglut kuma jong het ahitai. Ahinlah Pattigrew hin Ukhrul gam, Kacha-Nagaho lah ah phatsotpi atongin, Thadou-Kukite lah a ahung lut vaigei lheh e. Southern lama hi 7 May, 1910 kuma Watkin R. Robert in ahin pohlut ahi. Manipur gamsunga cheng Thadou-Kukite hi sahlam sanga Angami Nagaho toh kigamgi, solam sanga Burma toh kigamgi, lhanglam sanga Chin Hills le Mizoram toh kigamgi a cheng nam thupitah, ham le pao, chon le khan chule kivaipohna atumbeh a neite ihiuve; Ahin muthim gama cheng inahiuve. Tunvang foreign missionary William Pattigrew leh Watkin R. Robert jalin muthim a umten khovah loupi imuthei tauvin, Pathen loupina chang tahen.

WILLIAM PATTIGREW:

William Pattigrew hi 5 January, 1869 kumin Edinburgh, Scotland muna anapenge. Anu hi Pattigrew naopa apen in anathi tan, anu athi jouvin apan jithah aneikit e. Anuthah in chapa ni aneiyin, amaho ucha li chu anu le apan aneo uva konin Pathen thun hatah in ahin khoukhah un, hapta seh leh Bible Camp ajaosah jiuvin ahi. Bible Camp ajaona nikhat hin American Missionary masapen, Adoniram Judson in Burma (Myanmar) gama missionary na atoh dan thusim ho ahin jadoh tan, chua konin ama jong missionary natoh ding chu nasatah in thanopna ahin neitan ahi. Alunggel angaito, athanopna ho suhbulhit theina din Ardington Aborigines Training Centre, missionary natoh ding dan kichuhna a chun ajaovin, chua konin India gama missionary na atoh thei din ahung um tan ahi.

Hiti chun aloi (missionary) mi thum toh Doctor khat jaonan 28 November 1890 kumin Calcutta (India) ahung lhung un, Bengal mun a kumni atongin ahi. Chua kon chun Manipur lam missionary lut kha nailou ahi ahet phat in Manipur a hung lut ding chu hatah in ahin gelkhoh tan 1893 kumin Silchar ahung lhungin ahi. 1894 kumin Ardington Aborigines dalhan Baptist mission noiya atong kit in, 13 November 1896 kumin Alice Goreham toh Calcutta mun a akicheng lhon e. Manipur alut ding phalna anga sung, Silchal a kumni aum sung chun Meilhei pao akithemchuh in athem bai lheh jenge. 1894 kumin Manipur political agent pa, Mr. A. Porteous in Pattigrew chu Manipur ahung lut ding ahin phalpeh tan, 6 February 1894 kumin Manipur ahung lhung tan ahi.

Manipur ahung lhun lhunin Singjamei ah primary school khat ahong in, tuhin school chu Junior High School a upgraded ahitan, tuni chan in “Pattigrew Junior High School” tia het ahitai. Hiche kum ma chun Manipur a dinga school masapen 1885 kuma ana kisem Middle English School a chun headmaster in apangin, anatoh chun agam mipi alunglhai sah lheh e. Ahinlah Pattigrew chun Pakai Jesu lim ho mangchan Pathen thu anahil lhang le jin, agam mipi ho chun hichu anajah nom pouvin, Manipur agent Mr. A. Porteous in Pattigrew jalen tah a alhat sah chu agam mipi ho anom tapouvin ahi. Chuphat in Manipur political agent thah Mr. Maxwell chun Pattigrew chu Manipur phaicham dalha a thinglhang miho lah a din ahin soldoh tan ahi.

Chu in Pattigrew chu Southern Manipur lam a natohna ding mun holin avah len, December 1885 kumin Senvon Haosapu Pu Kamkholun kom jong ahung phan, ahinlah Pattigrew chu Welcome ana hitapon ahi. Mao area lam jong anachon in ahinlah koiman agama na atoh ding aphalpeh pon, ajonan agang theipen a gamsung adalhah din Haosa ho akon in gihna ahung umtan ahi. Chuphat in Ukhrul lam ajonin Paoyi (Peh) lam jong aphan, chuleh Khangkhui lam jong aphan ahi. Muntin a natohna ding mun holin avah len, Chujouvin Ukhrul a ahung kilen, missionary natohna dia mun kilem pen a ahet jeh chun Ukhrul ah apansa tan ahi.

Ukhrul mun a chun school khat abolin, Tangkhul, Kuki leh Komrem mi jaonan school chapang 12 aumin ahi. 29 September 1901 kumin Ukhrul, Phungyo mun ah Houin khat asadoh in Manipur a dinga hiche Phungyo Baptist church hi Houin masapen ahitan ahi. 1906 kumin tahsan thah mi 25 akibe in, 1907 kumin houbung members 70 alhingtan ahi. Ukhrul Mission school a chun Thadou-Kuki ho leh Kom-Kuki chuleh Naga ho akaiyun, Kom-Kuki ho lah a hetthei dingin Teba Kilong, Longkholel Kilong, Thadou-Kuki ho Seilet Singson, Jamkithang Sitlhou, Tongngul Gangte, Helkhup Chongloi, Pakho Sitlhou, Thangneilal leh Dengkho ho ahiuve. Amaho chengse hi Ukhrul Mission school (the first mission school in Manipur) a anakai masapen ho ahiuve.

Pattigrew chu foreign mi lah a tribal pao hethem pen ahijeh chun 1910 kumin supreintendent of the first real census a appoinment anahin ahi. Avelni channa din Pattigrew chu southern lama kipana thupha hillhangle din akondoh kit in, Senvon, Lailong, Saichang, Parbung, Songsang leh Phenjol kho ho ah avaitham len, hichu 1911/1912, kumni sung ahi. Kithopi ding mi angaichat jeh chun 1911 kumin Reverend U.M. Fox chu America a konin Manipur ahung lhungin ahi. Rev. U.M. Fox hi kum nga sung aumin, aum sung chun education lam leh Baptism lam hatah in anabol e.

Thadou-Kukite lah a Christian anahimasapen chu Nehseh Chongloi ahi. Amahi Nagaland a cheng ahin, Angami (Naga) Christian hoa kona Christian a hunglut ahi. Abanin Nagaland mi mama Ngulhou Thomsong ahung hikit e. Anilhonin 1910 kumin anammite Thadou-Kukite lah a kipana thupha hillhangle din Manipur a ahung lhonin, Ukhrul a apansa lhonin ahi. Amni bana Christian a hunglut ho chu Ukhrul Mission School a anakaiho: Teba Kilong, Longkhobel Kilong, Seilut Singson, Jamkithang Sitlhou, Tongngul Gangte, Helkhup leh Pakho Sitlhou ho ahiuve.

Northern Manipur, Thadou-Kukite lah a dinga Kipana thupha anlutna kho masapen chu Tujangwaichong ahin, Pu Ngulhao Thomsong hapan na jalin Thadou-Kukite lah a Baptist Houin masapen Tujangwaichong chu 12 December, 1914 kumin anakisadoh in ahi. Aban bana hung kiphutdoh Houbungho chu: Langkhong-1914-1915, Shenbangyang-1917, Tongkoi le Chaljang-1919, Karakhun, Songphel khullen, Gelnel, Kachai Kuki-1920 chule Longchin-1922 ahiuve.

1915 kumin Rev. U.M. Fox chun Ukhrul mission school a anakai mi 9 ho chu baptized anabolin, Thadou-Kuki mi 4 anajao un, amaho chu: Teba Kilong Kom, Longkhobel Kom, Helkhup Kuki leh Jamkithang Kuki ho ahiuve. Abanin 30 August 1913 kumin nupa 4 baptized anachang kit un, amaho chu Lhingkhosei le aloinu Chonghoi, Let’am Kipgen leh aloinu Chinthem, Vunyaseh le aloinu Phalkim, amaho cheng hi Fox in anivei channa a baptized anabol ho chu ahiuve.

U.M. Fox in Tujangwaichong kho a tahsan thah umho chu agam lama akile kit kah a baptized boltei ding chu hatah in anagelkhoh e. Manipur adalhah konin akho mun tah achotlut theilou vangin Karong mun a kimuto din akouvin ahi. Haosapu (Songjapao Kipgen) lamkainan khosungmi tahsan thah ho chu Karong mun a U.M. Fox toh kimuto din ahungun, 15 December 1914 kumin mi som le mi ni ho chu Karong vadung ah beptized anabolin ahi. Hiche nikho hin U.M. Fox in Tujangwaichong a Houin khat sah din aseiyin, Church pastor leh deacon din Lhingkhosei Kipgen leh Let’am Kipgen chu nomdetna aneiyin ahi. Hiche Tujangwaichong Baptist church hi Manipur a dia Baptist church ani channa, Phungyo Baptist church bantah a ahin, Thadou-Kukite lah a Houin masapen ahung hitan ahi.

1915 kumin Fox in Maipak Kabui, Kachindai Kacha-Naga, Bhagirath Gurkha, Thanga Hmar, Jaison Kom leh Manjaching ho chu Imphal mun ah baptized anabol kit in ahi. Hiche kum chun Lungkhobel Kilong chu Kom ho lah a evangelist masapen dia lhendoh anahin, ama jal’in Langkhong Baptist Houin ana kisadoh in ahi. Hiche kum ma chun khosungmi ho deisahna jalin Pattigrew in Tujangwaichong ah primary school khat anahong kit in Ngulhao Thomsong chu school chapang 13 ho oja in 1915-1917 sung anapangin ahi.

1914 kumin Longkhobel Kilong chu Manipur west district lama evangelist din Pattigrew in ana ngansen, hiti chun Longkhobel jong kitah tah leh tomngai tah in mitampi christian in anapuilut e. Chule a-inkote abonun U.M. Fox in 1915 kumin Kaishamthong Baptist Church mun ah baptize anabolin ahi. Amaho inko leh tahsan thah ho jalin Makokching Baptist church chu 7 March 1917 kumin anakisadoh in ahi.

19 December 1917 kuma kipat British te toh inakidou un, gal kichai jouvin Ukhrul centre chu mundang toh koptona ahah jeh chun, Pattigrew in Manipur Political Agent pa koma mission centre ding mun athumin ahile Kangpokpi mun ahinpe tauvin, mission centre chu Kangpokpi mun a choh ahung hitan ahi. 1919 kumin Pattigrew chu galgam a achedoh kah in Dr. Crozier hi Manipur ahungin ahi. Hiche lai phat chun Manipur a missionary dangin atoh ding chu phal anahipoi. Croizer in mission natoh apat masangin thinglhang gam akhol len, Kuki Haosa ni, Sangnao (Sitlhou clan) leh Santing Haosa akimupin, mission mun ding athumin, akhou jong gari lampi semlut peh din aseiyin, ahinlah Haosa teni anom lhon pon ahi. Hiti 1919/1920 chun Kangpokpi mission centre mun ah Pattigrew toh akitho khom lhontan ahi.

William pattigrew hi atamjon Kacha-Naga lah a atong jin, Crozier hin Thadou-Kuki ho lah jenga anatongin ahi. Dr. Crozire hin mission centre mun a chun 1920 kumin dispensary khat ahongin, hiche dispensary chu tua Kangpokpi Christian Hospital khu ahung hipeh in, tunichan a eiho dia phachom tah khat chu ahi.

William Pattigrew hin kipana thupha eihin ponlut peh-u keo hilouvin, education lama jong hatah in eina bulphu uvin ahi. Amahi Manipur adeh a Thadou-Kukiten kipana thupha imuthei nau bul ahijeh in tuni chanin isumil thei pouvin ahi.

Athu asao jeh in velkhat in kahin sun jou pon Bung-1/2 in kahin khen in, kasut kham khama kahin post ji ding ahi. Aban teng Southern lama kipana thupha hung lut pat dan le foreign missionary Watkin R. Robert leh adang dang ho thusim inasim kit diu ahi. Northern lama kipana thupha hung lut dan het kham khama kahinsutna a sut khel aum leh Pathen minin kingaidam ute.
Kakipah’e.

Thusimbu Machal jing thei na ding a pan lanom ho kipah tah in lem ahijing in ahi anoiya button “Click Here” khu meh utin details anasim ute.

Previous articleHEPA KA CHUNNU AKAP KAP E
Next articleLUNGSET GALSAT-III