SAICHANG MIHATPA PU JILJAKHAM@PABUL KHONGSAI THUSIM CHOMCHA
By- L. Seikholen Khongsai, Tuibong Churachandpur, Manipur
April 21, 2020 (Tuesday) //1716 Hrs-IST//
THU-MAKAI:
Pu Lunkim Jiljakham@Pabul Khongsai hi Pu Simngam Khongsai chate lah a alichanna ahi. Aman penpi pasal li anenijin amaho chu – Jingkhotil Jilkkhokhai, Jingkholam chule Jiljalhun (Pakeng) ahiuve. Amaho hi numei ana umpouvin ahi. Pu Jiljakham@Pabul hi 1901 kum’a Saichang Kholui a anapeng ahi. Saichang chu tuhin S. Bongjang tinjong akihe tai. S. Bongjang chu Saichang Bongjang tina ahin, Kangpokpi District, Saikul Sub-Division, Island Block homsunga um, Phailengmol le Mapithel Area a um ahi. Chule Kapu Pabul chu 1989 October lha chun alei hinkho anabei tan ahi. Atahsa kum 91 anahing jouve. Amahi keidinga kanu apa, kapu mong mong ahi. Adamlai in kapi Phaljahat Khongsai toh anaki chenglhon in amanin chapa ni le chanu ni ananeije. Achate chu – Kapu Ngamkholun Khongsai, Kanu Kimkhovah Khongsai, Kapu Thangjangam Khongsai chuleh kanu neo Lamkhonem Khongsai ahiuvin, amaho cheng jong tuchan in adam cheh nalaijuve. Kapi Phaljahat jong 1976 December 29 nia ahinkho anabei tan ahi. Kapu jong ajipul douva lunglengvai tah a ana um jeh in jineisah din anagel kit uvin, hijeh chun 1987 kum chun Old Boljang a Pi Nemkholhing toh anakichen sah kit uve. Amani Chanu khat le chapa khat jong ananei be kit lhon e. Amani chu Kimkhohoi leh Pu Semminlen@Pasem ahilhon e. Kimkhohoi vang anei laijin alei hinkho anabei tan ahi. Kapi Nemkholhing vang tuchanin adamsel nalaijin Old Boljang, Saikul Sub-Division’ah aching jing nalaije.
AMIHINA:
Pu Pabul Khongsai hi ahung pen a pat milen, mimel gun tah le mihat tah khat ahung hidoh peh in ahi. Akhutphang jong alet a len, kohdep jeng chule akhut jung ho jong akhaova khao thei ahin akengphang jong ama ding kengkoh akimu jou lou jeh a akeng keu bouseh a lhaji ahi. Phai che henlang Joulang kaljongleh Original Kengkeu, Lingkha in jong butlou, akengto vun jong sa-that jeng ahi. Ahemthem louho gamleng koitobang chun gamlah a kapu kengnun amu chu Vompi Kengnung ahisah jiu ahi. Mipao behseh lou ahin adamsunga anui na jong kimu khabehseh lou ahi. Mi kitah ahin jou jong seithei lou chule jousei hojong ana munom beh ahi. Natoh hat tah leh atohga a kivah mi ahin Phailei jong pari ni lang anakisem doh a, aching te goulen pen a anachin doh peh ahi. Kapu hi mihat ahijeh in Inn asah teng jongleh Sutkhom hochu thing lentah tah analah ji jeh in kolkhamset set ho anamang jin ahi. Sutkhom ho lentah anaman jeh chun Khopi hui hattah akinunji vangin Inn chu adet chet in lungmongsell in ana inchen jiuve. Ama anahat laitah le anadam thei laitah chu ahung gollhan til 1930- 1980 sung chu anahije. Kapu Pabul Khongsai lim le mel jong tuhin kamu jou tapon, masanga vang lim tampi kaputen anakoiju ahin, NSCN (IM) ho lamkai na’ a Tangkhul hon July 1993 kuma S. Bongjang Kho anabulu uva anahal lhah jouva pat alim jong khatcha kimu jou lou ahitai. Tun athil bol kidang deu deu themkhat anaveu hite.
1. VASOM’A SONGPI ANATUNDOH:
Saichang Khopi chen nop lai 1936 vel chun Saichang Bongjang gam leh Monglham gamgi ah Vadung khat analongin hiche Vapi dung akiti. Vapidung leh Maosihom Vadung lonmatna le kisuhto nachu Vasom kiti ahi. Hiche Vasom’a pat a chu Song lentah khat asandan feet 5 chule pasal khat in akolkhamset khat chu anaput doh a Monglham lampi kaltouna kom’a anatun doh ahi. Hoche Song chu tulai pasal 5/6 injong alona je kithei lou ahitai.
2. DRUM TIN’A CHANG TIN 12 APOH:
Saichang Khopi chen nop laichu Inlap 96 analhing jouvin ahi. Khosunga amimo amithei tampi a umuve. Khopi jong mihat tampi ana um vangin Pu Pabul banga hat chu ana um pouvin ahi. Nikhat Chang poh kitet anabol uve. Drum tin sunga Chang tin 12 athun uva, hichu Khoto langa pat a Khonah gei podoh doh kitet u ahi. Aloi apai tampi apouvin hinlah koiman abidoi anapha jou pouve. Pu Pabul chun Inn 96 kholai khoto langa pat chun Drum tin sunga Chang tin 12 kithung dimset chu ahinpon khonah lang geijin anapo doh jel in, hijeh chun Khosunga ahat pen ahitai tin phondohna ananeijun, Ju ning haikhat leh Vaiju Belbing khat Award anapeuvin ahi.
3. SAKOH JAOVAPAT CHANG TIN 10 IN GEI AHINPOH:
Sakoh Jao kiti Moirangpurel leh Kamusaichang kikah achun Phailei jao lentah khat ana umin hichu Sakoh jao kiti ahi. AChang den niuvin Chang tin 10 tumbu ahin sempeh uvin ahinpoh sah uve. Mi hon nalhut ding hinam hibang gamlha a, tia asei vangun aman, kilhut dehta inehding kipolel ding ham tin ahinpo in ahi. Sakoh jaova kipat Saichang chu 10 kms val ahi. Aman jong Jan lhavah noija Chang chu nom tah in ahinpon, ima lou thet in inmun ahin polhungin ahi.
4. MONGLHAM TE TOH PI LHAIKHO AKICHU U:
Kum 1949 vel ahitan, nikhat Saichang’a Pu Paokho hin Monglham’a Pi Lhaikhochin chu ahin jampi tan ahi. Ajeh chu amani hi kingai lhon ahin hinlah akichen lhon ding numeinu inko ten anajah da khah u ahi. Chujeh a ahin kijampi a, insung hunglut lhon ahi. Hichu Jan vaigei langthim ahitai. Pi Lhaikho jong anungsang a-inko ten anung ahindel uva, Saichang Khosung hung lhung ding ahitai. Monglham te pasal 30 lang ahungin Lhaikho ahung kinunglah diu ahitai ti thu akithan phat chun Khopi sung chu akithing leutan ahi. Hichun jan noija chun Pu Paokho te leitol’a mihem a mihem chu aluvom chel chul jeng tauve. Kachanu u hinpuidoh un chute louleh tunia tolthi umding ahi tin asam tauve. Ajeh chun insunga kot kikam khum u ahitai. Hichun Kot apeh hongun alut uvin Pi Lhaikho chu adah lamin ahin mandoh un ahin jongdoh tauve. Pu Pabul jong ahung kipat doh in, ipidinga mi hitia chu nabol uham, amajong dong tangu, kanao pan adeija ahin kipui chu ipidinga nang hon Gal le Tol del banga thingtum moltum choija galbola hung kon nahiu ham, tah natiu leh kiveu hite ahin achom lut in Pi Lhaikho chu akongjang ah aman in akichu tauve. Khat hon adah lama amat uva khat pan akonga amat a akibo to jengu leh Pi Lhaikho jong ahaisam tan ahi. Hichun Leitol lailunga pat Pu Pabul in, Monglham pasal hochu beh lhuh in, Pu Lhangkhotahng kom’ah, “Pathang ana kimat o atin Pi Lhaikho chu akonga amat a asetou jeng leh leitol Khambou chunga um Pu Lhangkhothang chung Pi Lhaikho chu anakimat chet kit in ahi. Hichun Pu Pabul in Monglham pasal 30 hochu akhut atokhah le akhut a amat a, akeng a atokhah akeng a mat a Lhumphung le Kemchon noilang sena a aban nei leh akipei peija ahung dindoh le akom avel ah koima cha ana um tapouve. Hiche akona chu Pu Paokho le Pi Lhaikho jong hung kicheng doh nah nah lhon ahi.
5. MEILHEI CHATRA KHAT TOH MONGLHAM GAM’A AKIDEL LHON:
Nikhat Monglham gam’a Pu Pabul jong jaoleng in achen ahi. Meilhei Chatra khat hi Monglham te louva natonga um ahi. Chatra ahi vanga chu milouva neh le chah akilo a um ahije. Pu Pabul chu achen Meilhei pa umna Buh kem kidona chunga chu kaldoh ding agot a akenga kalbi chu agah chot le Meilhei pa chun, ipi neinoise na a Kabuh nachot ham tia ahunglendoh leh Pu Pabul injong det det ngailouva Meilhei pa chu akonga amat a ameh chah kheh le khat pa jong chat thei talouva alha ahi. Hiphat a Meilhei pa chu ase jengleh lamg gup vala asemang ahi. Kuungbul’a akita khah jeh jong hin tin Meilheipa chu athi doh tan ahi. Aman jong nommo asan Buhsunga alut in Umsunga twi chu athe khum in alo lo leh ahung hingdoh in ahin dalha tan ahi.
6. SAKOH JAOVA MEILHEI CHATRA KHAT TOH AKIDEL LHON:
Nikhat Moirangpurel gamkaija Meilhei te lah a ahat pen khat Meilhei chatra kiti khat toh kidel din akitem tauvin ahi. Ajeh chu Meilhei pachun phat seh a achou jing ahi. Hinlah Pu Pabul chun alimsah jilou ahi. Nikhat vanga alang alanga aloi khat le ni cheh akipui lhon in Ahchal khat akitun lhon in Sakoh jaova Phailei laiyah akidel lhon tan ahi. Sun kimjou nidan 1 apat akidel lhon chu akinga lhon tapon ahi. Khat in jong joulou, khat injong joulouvin akidel nilhum kei lhon tan ahi. Pung khat apat nilhah lang pung 4 chan akidel lhon vangin ajoujo sang a um lhon tapoi. Ani lhon chun alel lheh lhon in hinlah akijou a umlhon lou jeh chun akimoh khen lhon tan ahi.
7. IMPHAL A MEILHEI KHAT ALOH ACHUP DOH:
Pu Pabul hi Golluila mi ahijeh in Toka jong aching pon Del (Pheichom) akichenji ahi. Nikhat amajong Cheilong (Changden na mol) 20 tobang apoh a Phaipi (Imphal) aga joh ahi. Adel mang’a chu asum khoh chu achun’a akhi chahkheh ahi. Tua Saipi lim umna vel khu ahin Nga lenkhat tou choh a, inlang kipoh ding ati ahi. Meilhei gucha khat hin adelmonga sum akhi chu amuthei kei dan ahitai. Guhthimcha a anung nung ajuiya mipi steh toma kinehchinto laitah a chun adielmonga sum chu chemcha neova a-at tanpeh a jamming ahitai. Amajong adel hung kituh a kiloi abah jeh chun agah kimai leh asum poh chu ana um tapon ahi. Akile heija avet leh mikhat phekang kanga lhaija ajam amu phat chun anung adel in aphahsam tah aman in, ahung kilehei leh asum guhna pa ahi phat chun ajam kit gotan ahi. Hitia ajam got laitah chun atuh khuh tah achup peh leh Meilhei pa jong athimil tan ahi. Alo lo uleh ahung hingdoh kit in ahung hindoh chu alung avaijin aloh loh jeng tan athi jong alohdoh leu ahi. Hiphat chun ngaidamakithum a akengah aboh khup in, asum ahin kilah in ahung tai.
8. VOHCHA TUH GUP KHAT AKHUT KHAT A DOP:
Nikhat Pu Jangngam/Hoilhai ten Vohchal Tuh gup khat insung kina din anathat uvin ahi. An aneh uva tha ding atiuleh akihet keijin, khopam langa anakap lih u ahi. Apo dinga mi akou uleh Pu Pabul jong alhai jal in akeng ahallhop in akhut langkhat ah ahinkhai lut jal in ahi. Mihon kidang asah uvin ahi. Khosung kihouna ho ajong aman thu atan lhahchai nunga koima ana paongam jilou ahi.
9. UINOUTE DOMDAH JI JANVAH ACHOU:
Uinou solai, jankhat hi Kunthol noija Uipi soh a naokol chu Janvah in ahung domdoh in, inting vum’ah akoi tan ahi. Janvah hi Uicha ten akichat ahijeh in Uipi hihen Uichal hijongleh pum hap a ahap ngam louhel ahi. Uinou Inting vum’a apen pen jeng chu kapi chun ajadoh tan, jankhang kim langa hitobanga thil umchu nommo jong asana hi. Hijongleh kapu Pabul athoukhangin thil umdan aseipeh tan ahi. Kapu jong athoudoh in inchungah akal doh in Uinou chu agadom lhan Kunthol noijah akoitup tan ahi. Hiti chun minute 10 jouvin janvah injong abol bangin Uinou chu aladoh kit in Inting vum’ah akoi kit tai. Kapu jong athou doh in incungah akal doh in Ui nou chu agadomlha kit tai. Athum veinan hitima chun abol kit in kapu jong athou doh in abolngai bangin Uinou chu anagdom lha kit e. Hichu Heiga khat ajen doh in Jankhang lai hijongleh Kemchon chung chu pohdah dah in akhen in, ipi neinoise na a hitia chu kisa nahim Hat nahileh hung tang kibol hite, avel in hinbol kit tang, tin Kemchon chu hamlah lah in akhen in Janvah chu acou tan ahi. Hiche jouva pat chun janvah jong ahung kithah tapon, Uicha te jong thip beh in nomtah in acholdo tauve.
10. KHO MOL A HUMPI DEHPANG CHEMPONGA ATUH:
Nikhat Kapu Pabul jong Phailanga achen ahi. Bus Parking hi Nongpok Keithelmanbi le Phuramakhong ahi. Saichang Kholui apat kum 9/10 vel a gamlha maithei ahi. Amajong kho ahungjing den tan hijongleh mi ina gehthei louhel mipa khat anahi ahi. Hiti chun Janthim noiyah inlang ahungin ahi. Amahi ache na chan’a Chempong jangkhai khat toh kivop jingkei ahi. Hiti chun amajong jan pung 10/11 langin Khomol ahinpha tan ahi. Lhanmol phah ding kon a chu lamtou phabep um ahi. Hiche lamtou ahung kal laitah a chu Kungbul chunga chun Chempong tah-inge tia Kungbul chu hatuh a atuh leh Kungbul hilouva Humpi joh ana tou iIhmut pet joh anahi ahi. Humpi jong ati jat toh akintoh achop jengleh lamnoi langpeh a chom mangjel jeng ahitai. Kapu Pabul jong chun hitin aseijin ahi. “Itih a kamu khah lou hilaitah a Kungbul chuba kalunga kanagel lou beh, kho helouva katuh jengle, Humpi joh anahin, anunga kagel leh nom mo kasa thouve” anatin ahi.
11. KAPA TOH NIKHAT A KONG KHAT ASUI CHAI LHON:
Kapu Pabul le kappa hi anakihavop lheh lhon e. Nikhat ni Yaripok langa Pangal khat hin Kong khat neihin suipeh in tia anatem ahi. Nikhat hi kappa toh hiche kong sui ding chun Challei langah anavai kon lhon tai. Hiche nikho chun Thingphung pasal minin akol khopset khat ahin phuh lhon in ahin tanchai lhon in ahi. Ajingin ache lhon in, Kong lam-6 khat chu ahin suichai jeng lhon in ahi. Ahin suichai lhon phat in Kong chu akhup langah ahin koi lhon in ajingin anakai doh uve. Kongse lah kaina thei ahilou phat leh kapu chun amonga amat a aman aching ahin kaitho ji ahi. Hichu Pangalpa kom’ah Dangka 300/- in anakijoh lhon tai. Hiche hi 1988 lai chu ahi nalaije. Hiche Kong kiti hi Twichunga kitolna thei Kong ahin Heicha le heikhup bou mangcha a anasui ji ahi.
12. NANGLAH A OHDEN GOPHUNG AKAIDOH:
Nikhat kapu hi Louvah akonin vaiche phat ahijeh in inlama ahung kile langin lampi ah mi thum in Gomi phung khat ana sat uve. Hiche Go chu aleh lang lingnang lah a ohden ahijeh in akaidoh jou tapouvin iti akai kai vang un akai doh jou tapouve. Hiche pet tah chu kapu chun atokhah ahin aman jong anailut in, hoiche kikhin doh diuvin atin Kapu chun achangseh in akai lhah peh in, akai ngal phat in inmun chan gei ahin kaipeh tan ahi.
13. AHCHA MUL ABEHCHAI:
Nikhat Henlun kiti mikhat kapu dinga achate dol, keidinga kapute dol khat kakho S. Bongjangah ahung in’ah alhunsah in kapun jong homtho tah in kachapa ka inna hung atin vailhun nan ahgil a ahchal khat aga manin ahcha chu vel thum ham abeh leh amul jouse abengchai jengin ahi.
14. KHOISE BEL ANOIGEP:
Nikhat kapu Pabul jong Gotoi hol in achen ahileh Gobil lah achun Khoise khat in anephu tah adepeh tan, na asah thou dan hintin he karechane atin ni le thum jahlah lah a aleng le le laitah uchun ajokhat leh hungjah khauvin tea tin Khoise bel chu anailut in anoigep lah jengin Khoise te jong alengjahsa tailou khatcha asoh chapouve.
Hicheng tailou jong seithei tampi um nalai ahin, kagel doh kham kham le kapu le kapan eina seipeh, chapang thucin a kana chin ho kahinsei ahi. Abanleh kahin geldoh ana umkhah jong leh Sl. No. hungkalbe maithei ahi nalaije. Kakipah e.