Dr. P.Hegin Tungdim,
MBBS,PGDFM,
M.S (Ortho.)

Pu Narendra Modi, Indian Prime Minister in COVID 19 zeh a I gamsung pumpiu March24, 2020 a kuon tuni chan Lockdown a eikoi peh u toh kilhon in ima lam jouse ah seizou lou hahsatna itoh uve. Muu na (Income) sa’ng a Man na (expenditure) ale tam pi a a saan joh jeh in maba’n hinkho hi koijouse ding in lungdon umtah hijongleh Eimite di’n lungdon um dehset in akilang e. Nitin poimo, manchah, neh le chah ho man akhan soh kei toh kilhon in apoimo loubeh, tahsa dia zong phalou, thet umtah, zohsah/addict thei “TOBACCO” hi thildang ho sa’ng sa’ng in jong aman kal dehset e. Tobacco chi ni a um e, Smoke (Che’ptho) leh Smokeless (Muom thuo). Khaini, Saajan, Shikhar, Raja, Zarda, Nevla, Cigarrettes, Bidis ho zouse hi Tobacco products/Gaa ahiuve. Ven, Saajan hi sachet khat a Rs.20/- (MRP Rs.12/- hinalaai sed!) a kicho jui chu Lockdown sung in Churachandpur khopi ah Rs.150/-chan in akijoh e. Shikhar jong chutima, aman lhawm luoitah atiu Nevla jong Rs.10/- anahiji chu Rs.100/-, Khaini kokta Rs.20 manji chu Rs. 100 chan in ana kizoh e. Seitamlouva hedjieng theichu thilman khangcheh jong leh Tobacco tobang a ale nga, ale sawm a a man khang ima aum hih hel e. Aleh TOBACCO hi mihiem khat dia thilpha hija, Eimite hin hibang lawm lawm a ingaisaang u ham??? Ahipoi, Thilphaa hi malah lah Tahsa leh Lhagao suse Poison hi ah ahi. Hizeh tah a hi vannuoiyin aphatlouna lha’ngsapna dia kumseh leh 31st May hi “World No Tobacco Day” a aman jing ahije.
TOBACCO ADDICTION/ZOHSAH:
Tobacco products ho ah chemicals 4000 (sa’ngli) va’l ajao in, hicheho lah a Nicotine kiti chemical khat zeh a hi atep kha atamjo zohsah ji u ahije. Mi khat in tobacco amuom/achiep tieng leh hiche nicotine hi thisan a lud a lhohbuh (Brain) a α4β2 receptors a beh a Dopamine kiti hormone tampi ahin pu’t dohsah, hichun a muompa/che’ppa chu a suh hal a chomkhat lungnopna (good feeling, euphoria) a pehji ahije. Nicotine chu thisan a sawt umji lou, ahu theng pai pai ji, chuto lhon a a natoh/effect jong bei pai jieng ahije. Hiche feeling chu tahsa in angaichad pai pai jieng jeh a chu mi khat chu zohsah/addict ji ahije. Mi khat chun sawt thimtah cheb le muom ahin bawl tieng leh α4β2 receptors ho jong mimo cheh cheh uva dopamine angeina bang a poddohsah zou talou u, hijeh a chu mihiem chun Tobacco chu masang a sa’ng a tamjo chuleh veitamjo a muom/ache’p ngaaiji ah ahitai. Hitieng chuleh side-effects ho hung kilangpan nga’l ji ahiuve.
TOBACCO SIDE-EFFECTS/PHATLOUNA PHABEP:
“Tobacco causes cancer”, “Tobacco kills” ti thuguolho hi amitakip in ihedsohkei sa u ahije. Chuleh cancer kiti hi thiipi ngeei ngeei ding khop a natna gimnei ahitoh lhon in tobacco side-effect umsun hijolou in, tampi lah a anukhah pien joh ahije. Dumche’p/Smoking jeh in Lawl, Chuop, leh zunbuh (bladder) cancers asohji in, Muomtho/Chewing zeh in Kamsung, Dang, Lawlgui, Gilpi leh Gilzam cancers asohji e. Tobacco mang jouse bo’n Cancer natna vei teei teei deh lou tia nakilungmuon khah leh ahipuoi, Nevla cover a kisun ”Tobacco causes painful death” kiti khun tobacco jeh a mihiem khat chu tahsa, lhagao leh lungthim natna nasatah thoh pum pum a a leisiet hinkho akimanchaai thu asei ahi. Anuoiya Tobacco phatlouna kipeho sim suhpeh le chun hechien ta’n nate:-
- ORAL diseases/Kamsung natna:-
Haa leh Lei asuhboh, kamsung leh haihuu nam sed sah (Foul breathe), atuui le tuui lou hedtheina a subuoi (Dysgeusia), hani paat sah (Gingivitis), haa ngot sah (Dental Caries), chuleh achaina Oral Cancer asuo ji e.
- Gastritis/Peptic Ulcer/Sungha’tlou/Sungpaat:-
Tobacco muom/che’p khat chun bu aphad cha a anehji lou jeh in a gilpi ah Gastric acid (Hydrochloric acid) aphabep kal vaal in akikhol ji in Gilsung akaa in a supaat ji e. Diip nat, diipsat, sung poh, lohsoh, buneh nuomlou tiho hi atamjo Gilpi nat jeh ahiji e.
- Peripheral Neuropathy/Thazungnat:-
Gilpi paat khatchu a ankam (appetite) a tuui puon, aneh sun sun a jao vitamins ho jong chu athisan a deibang alhun lou jeh in thazung/nerves ho in apoi mou vitamins deibang in a changpouvin anat lo jiuve. Hichun khut le kieng kham, hih melmul, zing zing ti, Kieng ihmu pai pai, thachawl pai pai ti ho asuo sah ji e.
- Urinary tract diseases/Kalguinat:-
Kal (Kidney) a hi ithisan u filter kibawl a athieng lou zouse kalgui (urinary tract) a hung luonglha zun itiu khu ahije. Sunghaatloumi chu tui dawn alhasam teei teei in, tui dawn lhahsam jeh in kalgui ah nien akikholden ji in, hi a kuon chun Infections (Naai suoh), suong, kal sesoh (kidney failure) tiho asuo doh ji e.
- Gynaecological problems/Naobu nat:-
Sungna mi in Iron jao damdawiho ne theilou, thisan lhahsam natna “Iron Deficiency Anaemia (IDA)” suo ji. Thisan lhahsam zeh a numei lam infections um, P.I.D (Pelvic Inflammatory diseases), mense regular lou, naovop theilou, naovopho zong thisan lhahsam zeh a bulhing zou lou a se (miscarriages) tam, lhalhinglou a pieng a milhinglou tam, alhalhit va’ng a mibanglou/piengsuol tampi suo sah.
- COPD (Chuop gaw):-
Mihiem khat niseh a Cigeratte zang 10 kum 5 sung hin cheb chu achuop a gawp ji e akiti, hipachun asthma tobang thim a haikhoplo, awpbin, khahsuo pawt behseh lou a khud khud jieng, thachawl pai pai ti ho aneiji e.
- Secondhand Smoke/Sidestream smoke:-
Dumje’l mong a akhuu hung pawt (sidestream smoke) leh ache’p pa’n ahin siemdoh dum khu teni hi Secondhand smoke kiti ahije. Hiche khuu a hin chemicals 7000 (sa’ng sagi) ajao in, hiche lah a chun ajaa a sim chu tahsa dia poison ahiuvin, 50 ho chun cancers a suo sah uve. Dumche’p lou khat chu dumche’p khat toh achien khawm ham, akivop zing leh dumche’p pa tobang bang a chuopnatna leh adang dang ho veijieng ding ahi akiti. Hiche din mun a umkha chapangho chu Asthma khohse tah, awpnat, nakuol naai luon ti ho aveiji uvin, naose’n photlot lou a thi natna (SIDS, Sudden Infant Death Syndome) asuo sah ji e.
- Economy/Sum le Pai:-
Achung a kiminphah natna khat pien pien nei kha mihiem khat chun Nagum (hardwork) atongzouji puoi, hichun sum le paai muu na nasatah in asubuoi e. Dam ding deiyin doctor kuom ajuon in doctor pa’n lou ahin sut peh chu course khat lhing ding akichoh leh chieng sa’ngkhat va’l jien aman in ahije. Alou nehzou phadchomkhat a pha belbul in Tobacco angah lou jeh in amasa sa’ng in ahaa nat be jo in, doctor dangkhat a juon kitin ahileh amasa a sa’ng a Lou had jo ahin sut peh jeh in louman jong masang sa’ng in atamjoi. Doctor khat in mihiem Gilpi paat sa (Gastritis) khat kuom a, “kahin zen dam thieng siel di nahe” ati leh tahsan hih in. Neh le dawn kitu’p anit lou a, Tobacco angah lou leh na kit thouthou ding ahije.
Tobacco zohsahmi8 nahikhah leh gah khuot tiem in, Tobacco man seh seh a sum ijad nasuh lud hitaam? Tuu Lockdown sung mai mai a nasuhbei zong kumlhung a nachate tuition fee jad sa’ng a tamjo maithei di ahitai!!! Tobacco jeh a eiho I inngep luo jing laai uvin Kol tampi a haosat lo taove…
- Inferiority/Mi nuoise channa:-
Mihiem khat chu ii tobang in Officer lien khat hijong leh Tobacco a lawp chun lhinlelna lientah anei ahitai. Hitobang mi chu veise teei , thiengthou lou, polchie zep teei a aguol apai ho theida leh nuoisena changji ah ahi. Tobacco a lawp Nungah dawnghoi jong chu ii chuom hideh lou, dangdehduh, gawpsedsu’t, powder ijad akinu va’ng a amaihing (Melasma) doh thou thou, a duongsuo leh amelput hoi thim isah a chomkhat igah vet chol chol leh mat le mat in a tuo tuo na ah chil hin siet siet ji tai. Hichun hoi laai a natohphaa leh zipha akimu di ham na??
MSF (Medicins Sans Frontieres), 2010 kum a katoh khawm pi English nungah Dr. Fiona kitinu chu hiti’n kanadong e, “Madam, Churachandpur a hin thilpha behseh namu di katahsan puoi, hijeh chun nadeimo dehset khat hin sei tiem in.” Ama’n, “kholaai igah pawtdoh leh mihiem hasan dehduh, a ipiham khat lhaai/muom a, anop nop na a siet lhajieng atam in kii dah aum lheh e. Yaksh!!” tiin eidon but e. Hipedtah chun 2007 kum a Sydney khopi, Australia a Indiami (Kolte) khat chem a sunlih pa’n, “India mite’n achie chie nao asuboh uve, Kuva (Pan) alhaai uvin a tuo tuo naovah asiet lha ji uve, hizehtah a Indians ho kathe’t a kavetda ahi!” ati chu kahin giel doh e. Tobacco a lawp hi mi vetniemchanna leh muu daa channa ahi ti hi photchet ahijieng e.
- Bible toh kitohlou:-
1Peter1:14 “Nakoupau athien bang in nang ho jong nun le khan thieng un”.
1Corinth 3:16,17. “Pathen Houin nahiuva nasunguva Pathen Lhagao chen chu nahet louvu ham? Khattouvin hiche Pathen Houin chu asuhmang leh Pathen in ama asuhmang ding ahi. Ijeh inem itile Pathen Houin chu atheng ahin, nang ho a Houin chu nahiuve”.
“Nang le nang naki ngailut bang in na hieng na kuom ngaai lu’n (Mathew 22:39, Mark 12:31)”. Tobacco luop hi eima leh eima kingailutna hi em le? Hilouhiel, kisuhmang na zoh ahije, natahsan lou leh tobacco products cover a tijad um tah tah lim kitah ho leh thu kisun ho khu vel vet kit tiem in.
DISCUSSION/KIHOULIMDIUTE:
Vannuoiya mithi kum sawmthum chunglam mi zakhat lah a mi sawm leni ho chu Tobacco jeh thi ahiuve akiti. Chukitleh vannuoiya mi se thum a suo sie khat (One-third) in Tobacco a zohsah un hiche ho lah a akehkhat ho chu apha’tlou in athidohji taove ti’n WHO (World Health Organisation) in aseiye. 2011-13 kum sung CMC Vellore nuoiya Post Graduate Family Medicine course kabawl laiyin Research khat eibawl sahnao vah, Lhagup sung a Churachandpur a mipilhing eimi damlou kavetdoh lah a 75% ho chun Gilpinatna (natna dang toh jaotha pum a) anei soh keiuvin, hiche ho lah a chun 80% (Jaa lah sawmgiet) ho chu Tobacco zohsah ahiuve. RIMS Imphal a kum phabep katoh sung in, isopiu Meilhei ho lah a Sungha’tlou kiti alhawm lheh e. Khaini/Dummuom zohsah jong alhawm lheh e. Nagaland Northern Angami Khuo Nerhema a 30th December, 2019 a Free Medical Camp khat a kajao in, mi 62 kavet lah ah mi 3 bou Sungha’tlou avei uve. Natohpuon te ahijeh u hi’n te atamjo chu tahsa leh kawng natna nei ahiuve. Tobacco/Khaini na muom em tia mi phabep kadoh lah ah atamjo khaini hekhalou ahiuvin eimoh nuisatju uvin, kazah achadoh e. Tobacco zohsah hi “Eimite leh Jad dangho ikikhietnao nasatah khat ahi” kati ngam e. “You are what you eat” kiti thuchih khat a um e. Naneh ahoi leh nadam thei ding, naneh athien leh nang zong nathien ding, kii dah um naneh leh mi’n zong nang na hin kii dah di ahi tii na ahi. Eimite hi atamjo ni khat a ann khou ni bou nete ihiu ahi in, hiche te ni zong tuui tah leh phatah a kisiem zou lou tampi kium nalai, hiche chung chuon a Tobacco kiti poison ineh be kit u chu ngol huoi mawng mawng ah ahitaai!!
Tobacco che’p le muom hi thiemzilna lam a lhasam chuleh vaaicha jad mi ho lah ah ahapmal dehset e, ti’n WHO in aseiye. Hinlah Eimi society hi thiemzilna lam a masang sa’ng a ikhantou u hinaam kiti chu, Tobacco products zohsah na lamjoh a i khantou joh u hi daa a um lhehjieng e. Thiemzil chapang Talab leh Shikhar ne a pung lheh in, fashion da’n in achie doh tai. Hitobang chapangho chun aba’n ba’n ahin bawl be jiuva mantheilou sohdohji u ahitai!!
Tobacco hi Singapore a banned/Khau tah a khaam ahije. Acheb/Amuom akimatdoh leh SGD 1000 (SGD, Singapore Dollar), India sum a Rs. 54,000 fined. Avel a akimat kitleh SGD 2000 ki fine. Chewing gum jieng jong banned ahije. Singaporeans ho thienthou da’n, agam u thien da’n chuleh amite phat dan chu achie kha zou sien kisei mangmo ji ah ahije. Kum 50 sung a “a mere fishing colony to one of the most advanced countries of the world” a hung hi jieng uhi thil kidang mizouse kihoulimna ahi jing taai!
CONCLUSION/KHUMKHA’NA LEH TIEMNA:-
Ven, I gam u hui athieng in, I annchie louhing leh theigaa hou jong Lou/Chemical jao lou a thieng set ngen tobang ahi toh kilhon in Eimite hi midamtheitah te ihi diu dawl chu ahije. Hinlah iveisiet lheh u hi a zeh tampi um jong leh Tobacco a I luop jeh u ahi pien e. Eimite dia Tobacco hi Pa’p/Khanmo boh lientah ahi ti hi hechien pum in tepna phabep kahin neiye:-
- Tobacco che’p/muom zohsah ho:-
Hiche laha jaokha nahi leh Ngawl pai jieng in. Thilbai va’ng ahi puoi, hiin lah kakuom a kizen sah a hung a kuon a Tobacco hin ngawl doh ho tunichan in koima akisih kamunaai puoi. Chumalah lah tobacco lhani (2) bouseh hin ngawl doh ho zong avou suo u kikhiel jieng a, Lou le Ai kipe ho’n jong a tahsa chung uva atoh diu dawl tah a toh thei zeh uvin a dam pai ji taove. Angahna dia panpi nangai leh District hospital anaai pien pien a Tobacco Cessation Clinic (hapta khat a nivei kihongji) ah ga ki report in, info@tii.org.in or www.tii.org.in jong na login thei ahije. Che’p le Muom nasatah a the’tbawl ah Houbung/Church khat pou pou ga zom le chun nahin panpi thei ma ma diu katahsan e! Chukitleh a tepkha naai lou ho kuom a ateplou hiel nadiuva gih dia mo pohna lientah nei ihiu jong haimil pout e!
- Tobacco tep kha lou laai ho:-
Lungsiet tah in tep di go hih beh jieng in. achuti lou leh Lhagaoboh “Nicotine” in nahin mat chawm a tem a nahin lhaa doh lou ding, a soh chang ding nahi jieng tai!
- Pangkhawm in:- “TOBACCO FREE EIMI SOCIETY”, “TOBACCO TEP BEI MITE” hiding in kihambawl uhitin, kithuo khawm diel uhite. Chutieng, kitahna leh kingailutna dihtah in igamsung u hin luo intin, I hou u Pathen Hatchungnung phatthei ichan teei teei diu ahije!! Chutieng, ichie chie naova miho deithei leh Jaana ichandiu ahitaai.! Lets chose health, not tobacco!! Tobacco pa’mpai u hitin, Damtheina joh kolchah tao hite!!
(Hiche thu sun pa hi Orthopaedics Surgeon (Gu/Bone Specialist) ahi in, District Hospital Churachandpur a anatoh ahi in tuu naai cha a chu JNIMS,Imphal a join ahitai. Tu tu a Churachandpur Doctors Association (CDA) President zong hi ah ahije)