(January 1, 1995)
By: L. Kipgen
Haipi kho hi Sadar Hills National Highway – 2 apat Km 3 lhumlang thinglhang muolchin’a um khonomtah khat ahi.Tu hin inn 130 lang ahitai.1990s Naga gallai chun inn 100 lhingloulai anahie. NSCN-IM hon anatup kho khat anahie. Hiche kho hi alhang’a dia mi gah hetthei leh abolthei chenna/konna kho ahibanna pansatna thei kitup dannaanagel jeh uva hiche kho hi akisuhmangthei leh aban chalthei inte ti hidin ginchat anahi-e.Haipi kho lupdan hi adung Km khat lang sao ahin thinglah in aumkimvel, mibulu di chu ‘side’ jousea kon lut thei ahi. 1993 gal khoh lai tah chun kho nahlang thinglah se chu kiven nopjepna din khomiten ana vatchai un khokimvel mun phabep’a duty post leh panmun akisem’e.
1993 le 1994 kum kimlang
Haipi kho jong ahung kibuluna gam aumleh alhompenna mi 100 hungkon din khomiten anagel’ui. Hitobang ahung lhun khah leh tin 1993 thuboi’a pat chun khosunga pasal hatjep se chu thalkapje, ‘ambush’ bolje leh kikaptona ‘tactics’ khohdom ho kihilna anaum’e. January 1, 1995 (kumthah ni) jaan nidan 9 kumthah lopna lenkhom nop pet tah in Haipi chu NSCN-IM hon ahin bulu tauve. 1994 kichailang’a chu gal themkhat ahung thiplang jong anahitahjeh chun 1993 le 1994 kum kimlang banga khosung mite kiginna jong anahat behlou ahitai. Ahin sun le jan’a duty bol kilhahna chu ana umjing nalaiyin ahi. Kiginlou pet tah in bulu ahung hitai.Kiginloupet ahina chu Christmas New year lai lom’a kon koi abulu diham tijong khat ahin chuleh hilai lhang lomlom hung bulu ngam dehpouvinte tijong gelkhat anahie.
Chubanna khosung mi sepai pang suty hungdoh ho bangkhat chun Chritmas laiya meithal kipoh a Hall pamma vahleji “Gollhang ho” khat le ni kom’a chu “sepai hung di ahi na manchah gakiseldoh un” atipeh un chubannah khosung’a thingnoimi ho umding’a ginchat ahijeh chun tahsanthei tah upa khat le ni kom’a Govt. sepai hon ni 2 ni 3 masang’a pat ‘operation’ bola kahung diu ahi atijeh chun ‘gollhang ho’ ti khosung mite tin licensed um tailou kivenna dia manchah jouse pumpi/tuop ho geiya khonah lang kol lah songlah a aga kiban vuidoh u anahi-e.
1995 kumthah nilhah lenkhom chu mi atam’in vengpi laitah a Community Hall (aluipa) chu mi tehkheh in akiset thojeng’in lasah lenkhom jong anom lheh e. Duty lha ho chu duty post lang’a umlouvin ana kilhakang khauvin lenkhom’a jaoloi, ajing nikho leh upa-gollhang football kitet ding tia ballboot kiholloi ana umtan ahileh Christmas lai bang’a lenkhom petjong leh Hall pam’a meithal kipoh a duty bol vahle jong koima hiche nilhah khelkhel chun ana umtapoi. Nilhah nidan 9 ahung hitan lenkhom chadon phaat ahito lhon’in nungah gollhang (BYF) hon kisuhalna togom’a mipi holah a mi phabep “pah ding” ti’n ‘Stage’ lang’a touna agah guoltuohle pet tah un pistol gin khat ahung kijatan ahileh chapangneo ho pistol kap ham tin mijousen agele. Ahin ‘minute’ 3 kah’in ni vei hitobang ahung ging kittan ahileh mipi adah laplap jengtai. Chomkah louvin Hall inn chung leh bang (wall) ah meichang gelpi khe ahung bangtan ahileh mijouse jamdoh dijong ahitheilou phaat chun a Hall sung ah a opden’un kotpi langa umho chu themkhat khat in ajamdoh taove.
Thaomeilen sese that un
‘Light’ hunglou nilhah ahijeh chun Hall sungle pamlanga Patrolmax akivah e. Hijeh chun Hall sung’a um anunglang’a tou upa naolhang khat (Pu Otjalal Kipgen) chun “thaomeilen sese that un” ati’n Hall insung’a patrolmax chu amatah in ahin ban hehmit in, “polang’a jong” atileh houin chowkidarpu (upa jeplang hita) chu alhaidoh in Hall nunglang’a thaomeilen chu aga hehmit leh meichang khat in amalbul tah ahin kha tan thisan ahalon behset jeh in athidentai.
Pistol gin kija masa chu NSCN sepai ho kho ahunglut nauva tho (fencing) apal gin chu inn’a um upa khat in bong le loi honsung hunglut khat ham tia ‘lantern’ thaomei akidop’a agavet leh pistol’a ahinkap u ahi. Hichu panmun (position) alah guot pet u ahijeh a meithal len kikapging leh Hall’a mi alomchang’a umna akinailut kah in mi jamcheh manget inte ti hidi ahi. Chuleh panmunjong akihoptoh loulai jeh u hidi ahi. Hiche upa pa chu akhut akap khah peh un amajong mi bulu ding hung ahi ahetphat’in a honsung’a vel’a muntong khat ah akiseldentai. Mi bulu ho hunglutna kho ning lang’a bi inn themkhat ahung kihal phat chun light hunglou nilhah jaan to akiloutapon Hall lang (vengpi lang) gei avah lha tai. Hall sung’a pat alhaidoh theichan chu alhaidoh un kiselnathei thei ah akisel’un pasal licensed meipum neihon a inn chieh adel’un abangkhat chun meipum kichoiyin a innmun chieh’ah apang taove. Ahin Hall sung’a pat lhaidoh lah-a mi 2 Pu Otjalal Kipgen (37) leh Gollhang Paojalam Kipgen (30) chun a inn chieh lhon’ah meipum aga kilah lhon’in mi bulu ho akijot topi lhontai.
Mi bulu hon Hall inn akap tothon ahin nailut tultul taovin Hall sah tah-a inn leitol’ah mi 4 ahung pansa tauvin mipi chu naicha a aptheidin ahung umtaove.
Gl. Paojalam’in chapang neo ho ventupdia Hallvel’a inn khat’a ahonlut pet tah chun Hall sahtaha mi 4 ho amutan ahileh thal gakilahdin a inn adeltoutai. Meipum aga kilah in lampi juilouvin thosung ning lang’a ahung chomlha peh in hiche mi 4 ho kom aphah phaat chun thopang’a kon’in khat chu adoitoh sel’in akap leh akapkha’n tol sena’n akineitai. Chutah chun mi khat in akikaplhupa chu alengkou ah alehdoh paijeng’in mi 2 chun meithal hung ginna lang chu brass in athe lhon’in ahin Gl. Paojalam chu tol’a a opmatdeh leh ahuoidohtai (jam leh meichang khat beh in akhah maithei ahi). Itih kah meithal naga kilah-a iti nakap ham tia ajing’a Imphal akon thuso mihon adohna achun Gl. Paojalam in “Hall’a kon kalhaidoh chun Hall sah-a inn leitol’a mi hung bulu ho kamutan ahileh ka inn’a meithal gakilah-a kapthei din kageltai. Lampia lhaitoudi katileh eihin mudoh diujeh in honsung tho (fencing) ho (3) kachopkhup tho ahitai. Mi 4 chu kinaicha cha’a dingkhom uva Hall lang akap pet tah uchun khat kadoi tohsel’a kakap leh ka meipum 2 vei athon’in thumchanna a gingbep hinalai ahi.
Kakaplhuhpa chu akipoh un ajam paitaove
Kakap kapchun eihin le kap un ahin jamlouva ka opmat leh kachunglang’a bou meichang aleng’e. Kakaplhuhpa chu akipoh un ajam paitaove” ati. A umdan chu a meipum phaleh 2 beh akakaplhuh ding automatic meipum hidehdeh leh ali uva atha thei ahi. Gl. Paojalam in akikaptopi kah chun Pu Otjalal jong Hall akon meithal kilahdin a inn alhungman tai. Gl. Paojalam akon single barrel meipum gin akijahjou minit 5 kah in Pu Otjalal meipum hinkap gin ahung kija kittan ahileh kithuhna aumpantan hinna di chance aumtai ti mipi lung’ah ahung umtai.
Pu Otjalal’in a meipum ahin kilahdoh-a aleitol ahung chopdoh leh a insah te banna inn ahin halpat u akitohtai. Mi 3 tobang dingkom ho chu akap leh alhu toh achehlah un aban ahung chalsuh tapouve. Pu Otjalal inn hi mi bulu ho hunglutna lang leh Hall inn hinkap ho panmun lang hikit ahin meithal kilah dia a inn adellut jeng chu kidang tah khat ahi. Gl. Paojalam’in mi khat akaplhuh phat chun ahunglutna lang uah anungchon (retreat) taovin ahileh Hall chu hunglut ngam talou u ahitaovin mipi kibil ding chu huoidoh ahi. Hall vel’a pang mi bulu ho nungchon’a lang chu Pu Otjalal innlang ahijeh in ama’n ambush anabolkit tai. A inmai’a song (boulder) kise thopal’a pansa ahin alejam ho ana kap in ahin ama brass abolkhumji vang’un apanna mun chu aniemjoh jeh in meichang achung ngen’a aleng’in ahuoidoh theiye.
Thuso mihon Pu Otjalal jong ajing’in thudoh abol’un mi ijat nakap khah-a nagel em atiuleh “Meichang 8 kakap doh in amasapen vang chu insunga kon kahung lhaidoh to kilhon chun ‘blank fire’ kamoh bol ahitan adangse vang chu mi kadoitoh chet’a kakap ngen ahi, jaan ahijeh chun themkhat avah vang’in ijat athidi kaseitheipon mi 2 beh vang thitheiding, adangho chu athiloujongleh kihasuhkhah inte, ajeh chu LG meichang kaman ahin athekhah tei behdi ahi” tin Pu Otjalal in aseiye. Iti dan’a na inn lang’a mibulu ho pansa uva meithal kilah dia na inn lang najot jeng ham tia akidohna a chun “meipum ginlouna lang’a kaga vella galla kon kavet lele leh ka inmai ah-a mi kamulou phat’a in-nunglang’a kon kavel kit’a ka inn kalut ahi, meipum kakimat’a insung’a kon kahung chopdoh chun keijong chomkhat kalung amo thim thouve, ahin khatvei thal kahin lha apat chun khoh kasa tapoi” tin Pu Otjalal in ahilchen’e. Inn kihal’a kon mei avah vang’a sun tobang lom’a vah ahilou jeh chun ijat akap lih dem seithei chet ahipoi, ajeh chu mibulu ho chu mi 4 mi 5 cheng’a kihon leleu ahin khat akikap khah jongleh adangse chun apohtho akaitho paijeng jiu ahi.
Cartoos meipum leh automatic meipum kidonbut-to minit 20 vel jouvin khonahlangpeh a kon “gollhang hon” LMG kap leh adel lut ahintho taovin ahileh mi bulu hon jong nungchon/ajam toh brass ngen’a thal akaptah jeh un hoichi chu koipen meipum gin hitam akihethei tapoi. 9 pm a meithal gin (pistol) kipan chu 9:45 pm in athiphel tai. Chu in Pu Otjalal in apanna langa kon’ah “hilang’ah hung uvo ajam taove (del u hite atina)” tin ahin samtan ahileh vengpi lang’a golhang phabep’in “ka sopi phu kalai, tujan mama xxxxx (Naga kho khat) ichaidoh diu ahi” tin ahin sam’un, chu in khopam a gakiselho hunglut tadin Mike ah akisam samtan chomkhat jouvin Houin compound ah mipi akikikhom kimtai. Hiche kibuluna ah khomi 5 athi’n mi 2 akitongkhan akisukha teni chomkah in adamdoh lhontai. Athiho chu Hou-in lhachapu upa kum 60 vel mi, maljin tehsepi khat leh damlou jeh a lenkhom jaotheilou nupi khat a inn’a kikaplih (inn kibang), nupi naolhang khat Hall sung’a meichang’in akhah chuleh pasal chapang (kum 11) lampia ajamna-a meichang’in akhah ahiuve. Amaho cheng chu Hall inn leitol’ah akikoikhom in ajing’in kho lhanmol kotbul ah akivuikhom tauve. Mi bulu ho hunglutna khopamlang’a biinn 6 leh Hall inn sah a inn-te kitchen akihal lhai.
Meipum gin kichai chomkhat kah in khonai vella hon ahin dellut paiyun, Keithelman (KMC) a CRP hojong meithal gin kichai nung peh in ahunglhung uve. KMC akon gollhang phabep in Kalaphar Nepali khopia Naga veng neo khat hin hallhah padi tia agacheuleh Govt. sepai hon hiche veng chu ana ngah man taove. Hiche jaan mama chun “gollhang ho” Naga kho khat bulu dia aga kitol uleh hiche kho ajong Govt sepai ana kikoi mantai.
I sacrifice my life for Nagalim for Christ
Mi bulu ho ijat chet athiu hiluong kidalha aumloujeh un akihepon ahin mi 3 vang chu thitei din Cartoos choiya mi bulu ho ikaptopi tenin aseiye. Ajing khovah in ajamnao aga khuol uleh thisan anatlha jeng’in mi kikaina jong anaam lhan, thisan natdeh leh meichang lutna ahom um combat sangkhol, combat lukhuh, chakhon, etc. mi bulu ho jamna lang’ah amudoh uve. Athipa/athiho akaitho naova sangkhol tol’a kihetlha tina ahi. Thuso mihon mi bulu ho NSCN ahi-e iti natijeng thei uham tin khomite adong’un ahileh upa khat’in combat sangkhol kidalha pocket a kimudoh “I sacrifice my life for Nagalim for Christ” tia ID card tobang’a kijih kimu chu ahin vetsah tai. Ahunglutnau lang’a thingphungnoi munkhat chu ju kipohna polythyn keu leh eh kitha thanglha jeng mudoh ahi. Commando fel chieh mi 50 tobang hung kuon u, hiche lah a 30 tobang vengpi lang leh Hall inn vel hung lut’a adang chu ahunglutnao veng lang’a ambush tou u hidin Pu Otlal in ajamgot uva akisuhkhom u amua kon aginchat aseiye.
NSCN-IM hon Haipi kabulunau’ah amaho 40 lang athiuvin keiho mi 7 kathiuve atiuchula” atie. Koikom’a asei uham katileh
Ni 2 jou (4/1/95) nia Haipi village authority min’a Haipi hung vilho kom’a kipathu phon leh mi bulu ho demna thuphon pedia Sumkawn Office, Imphal’a kaga cheleh Ex-MLA leh Sumkawn neipajong hi Sumkawn office ah ana um’in “nahung bulu ho-u ijat athiu nahet am” ati’n kenjong “thum beh vang hidin kagingchauve” katileh ama’n, “NSCN-IM hon Haipi kabulunau’ah amaho 40 lang athiuvin keiho mi 7 kathiuve atiuchula” atie. Koikom’a asei uham katileh,”Haipi vel’a Nepali khat’a kon thuguh kajah ahi” atikit-e. Achutileh khomite chula 5 thi ahin amahojoh tam thi u tina ahi. Hiche ahitheinadi chu Gl.Paojalam’in mi khat akaplhuh ahin, Pu Otjalal’in meichang 8 lah-a amasapen blank fire tailou adangse mi kadoitohsel’a kakap ngen ahi atilah-a 6 chu thi tina ahi. Hall sung’a mipi kikhom akap u ahijeh-a 40 lang beh thidia aginchat u hidi ahi. Ahin gal/gamla jep’a kon akap u ahijeh leh Hall sung chu agelsang uva niemjo ahijeh-a ameichang’u achunglang negn’a leng ahi. Meichang khahna bang (wall) hom (hole) ho chu tol’a pat Feet 10 chu aniempen ahi. Achungsuo nalotlot uva inchung kikhuna tin jong homsausau ahi.
NSCN ho hunglutna lang khogal’a Nepali holampi hil le, thil pole leh thuguh la lea anamanchah u anungsang’a hetdoh jong anahie, kichat jeh-a anaseidoh lou u anahie. Aneova pat Haipia ana um khogal’a cheng Nepali eipao jong thothei khat chu hiche thusohjou apat aji acha akipuijin a inn alou dalhan Nepal lang’ah ajammangdeltai. Amapa hin Haipi avetda jehjong hidehloudi, anop ada-a NSCN hon lampi hil le dia amanchah u hidin khomiten atahsan’e. Haipi hi mi het kho khat ahijeh in akibuluni ajing’n muntina kon mi ahungvil adimjeng’in lhakhat lhung kei tabang chu niseh tobang in thil le lo sum le pai kithopina hungpe adim’e. Thuso miho jong Dt. 2 ni jingkah apat in lhakhat lhung tobang muntin’a kon ahung jing’un Hall inn mun leh mibulu ho hung lutna, pansatna mun ho aning akah Video camera geiya kaploi aum’e. Imphal Free Press Dt. 3/1/95 in Headline ah “Haipi attacked, heroic fight back averted a Jallianwala Bagh massacre (Haipi kibulu ah, hangsan tah-a kithuhna jeh in mipi aja-ja’a kikhom khat kithagamna thei ahuoidoh-e) tin Haipi te hansan pachatna langtah in kho kibulu thu lhingset’in ahin so uve. Thuso mi kahi-e ti atam jeh chun abang khat chu NSCN-IM hon mi ijat chet thiham tiho hechen dia CID danna ahinsol umdin jong akiginmojie.
Kho kibulu kal ni 15 jou lang’in Calcutta akon Telegraph thuso thalheng Bengali pasal khat ahung’in kenjong “ka min vang jih hih in” tia kasei masat tolhon’in eidoh jouse kasei pehin, kho kibulu jouva thuso mihon hetnomna neiya pao le ham helou khosung mite adoh humhal jing’u leh ajing athaiya Army hon “cartoose meipum bou kamang uve natiuvin LMG chu koi kap ham” tiho pouva khosung mite asuhboi (harass) ho chu lungnommo taha kaseileh ajing athai lang’in “Haipi happy no more (Haipi akipah tapoi)” ti ‘headline’ in Telegraph daily newspaper ah Haipi kho hoidan, akibulu thu leh kidangtah-a mipi ahuoidoh dan saotah ahung kiso-e. Hitichun hinkho angai bang’in achejom’in gal thip hitam kiti Haipi kibulujou kum 2 kitohchet nilhah in eimi thingnoimi (MC) hon Haipi leh Kangpokpi kikah a Naga kho/veng 3 chu 1997 New year lopna leh Haipi kibulu phulahna tobang’in thakhat chet’in abulu un inhal, athi akitongkha hiche kho le veng miho lah ah aumkittai.
Thusimbu ahoi jing le aum jing thei nading pan analah cheh ute. Patron member hina ding hilai meh in