(Laijon Digest, May 2013)
Thursday, 13 August 2015
Nilhah khat chu vaigei thim in call ahung in houpi ding leh houpi louding kasatkah in, achainan thukhoh khattou ana hikha inte kati in unknown number ahi vang in kagah receive in ahileh “Heo, Laijon a na thu jih ji hokhu kahin kithang atpi lheh’e” ahin ti. A awso chu aki phatlam toh lheh jeng in hou pi ahahsa thim’e.
Phai a umgel kahi lhon jeh in khatvei kimuto din kaki tem lhon in hiche bang chun kaki muto lhon in a hinkho thusim tampi eiseipeh’e. Athu seidoh hochu keidin jong tahsan ahahsa lheh jeng’e. Ana kihekha jong kahi lhon pon, hinlah aloi phatah bang in alunggel seinan eineiye. Aman aseikeo hilouvin keiman kana geldan toh jong akitoh lheh’e.
Ahimong in jong masang lai chun thinglhang upa-naolhang holeh gollhang hen ho aki houlim teng uleh BOC a alut thu’u asei jiuve. Midang in ahet ding vang akicha thei lheh jiuve. Ajehchu BOC a galut khah ding keo hilouva amin mai mai phahpoh ding jong tijat na tah a ana kigel ji ahi. BOC thucheng kamcheng a hin neithei chu mihem lah a kidah umpen a kigel jeng ji ahi.
BOC a galut kha hochu atam lang phaisung a sumhol a genthei tah a hinkho mang a khatvei vei khamnathei a kibol ho ahi nom jiuve. Alimset khat BOC a aga lut ding chu tahsan umlou ahi.
Nikhat ni eihin houpi pa chun hiti hin ahinkho aseiye: “Matric exam kachai chun aban simjom din phai kahin jon tai. Phai kahung umtil chun BOC tia ihet’u tua AOC khu avel gah jotpa ding jong kaning kalai aki hel jie. Hinlah phat ahung che in BOC mai lah jong akijot pa jap jap jitai. Hinlah gah kihei a vetpa ding kago ji hihbeh’e.
“Avel vel a ahung kijot pa jing phat in khatvei veileh itobang mong mong ahi tade’aw! hibang a aminthan tin kagel jie. Lung theh tah a umjing aki hi jeh in amai aki jotpa jiteng agah kigal vetpa jap jie.
“Nilhah lam deh deh leh ijot pa a agah ki kihei leh amai dung a ding le ji pangal gollhang pa chun ‘itao… itao….’ tin eihin khutjap jie. Hoitah a ipi asei ham tia ingai leh awging beh lou in ‘itao changsera… apamba fangani…’ tiho vel ana hijie.
“Galvet ding jong tijat na tah a ana kinei chu achainan pangalpa gah houpi ding jong ima in akigel tapoi. Ahin asung a galut a phat suhmang ding ti lungthim vang aum hihbeh’e. Ju akikham ni deh deh leh jachat imai a beh jilou ahi jeh in aki thanghuoi lheh ji.
“Nule pa vetsui na noija kium ahilou jeh in gollhan til hinkho anom lheh jeng’e. Eiman aphai tia igel bou chu apha dan in aum in koima eiphoh sal ding leh eisudih ding aum poi. Gollhan hinkho a bollou chu bollou ahi jeng’e tin loite ho toh kasei jiuve. Khatvei ju, khatvei tablet, dendrite, ganja! Kani leh No.4 vang kana patep khapoi.
“Nikhat scholarship kalah niu chun party kabol un, hinkho nomtah in kamang uve. Nilhah lam nidan sagi don in kahung kikhen uvin ken jong kaumna lam kahin jonphei tai. Kalampi achun BOC jotpa tei angaije.
“Ju kham pum a BOC mai kahin jot chun kagah kihei kit leuvin ahileh pangal pa chun asei ngai ngai ahin seikit’e. Kei jong kading in kagah houpi patep in ahileh thu kisei ho chu nidang a bang louvin ka nakuol sung a aki khonglut jel’e. Hiche nichun ken jong patep nom nakhat kahin neijin asung a kalut in themkhat kadonbe nalaije.
“Glass khat kadon chai kah chun nungah ni kajet kaveija ana touman tai. Nakichol ding ham nalal tai eiti lhon in ken jong kajui lut tai. Ni lah a chun amel hoijo nu kaki lhen in khatnu apotdoh tai. Jankim lam ahung hi chun kahung lipdoh jep in nungah nu chu kaki houlim pileh eimi ana hikha’e. Eimi ahijeh chun kaum na a hung din kasei in ahileh phat kilem anei leh hung din akiseiye.
“Kaki houna ma lhon bang chun nikhat ahung in nehkhom kanei lhon’e. Amel kavet leh pamai kasah val jeh chun masang ahinkho a hung kile kitdin kasei in ahileh ‘Heo, hinkho adia nei kipui ngam am?’ tin eihin dong’e. Seiding helouvin chomkhat setpi kaum in ahileh ‘Keijong masang hinkho a hung kile nomlou a neigel ham? Hiche kokhuh akon ei huhdoh ding mihem apeng naipoi’tin kap pum in ahin seiyin kalungthim atongkha lheh’e. Kaki houlim nalhon a konchun chaga anu bou toh kivah ahidan kahin hedoh in a dongma pa in kichen pi dia ana tep a apah hoilai jouse ana suhchul ahi dan jong kahin hedoh tai. A dongma pa chun numei ahi jeh a kichep na a anei ahidem, ahilouleh chaga ahijeh a anoise ahidem ti kagel in kei le kei thudoh tampi kaki dong’e. Mami (The Image) kiti meilhei film jahda dan a ium uva guhthim a avelou ding iki thangset’u jong kageldoh be nalaije.
“Hiche ni a kipat chun BOC nungah nu tohchun golcha kingai tah bang in phat chomkhat set pi kaum lhon’e. Hinlah phat ahung che in lunggel jong ahung kikhel jep jep tan BOC nungah nu akon ki kangse ding kalung in ahung umdoh in nungah chom chom toh kivop ding joh kahin geljo tai. Hiti chun masang a sum apum a kana suhmang jichu ahal hal joh in top-up choh nan kamang jo jitai.
“Nikhat chu college a Student Union leh MACS kitho in awareness program khat kamang uvin ahi. Ipi ahiding jong kagel detdet po’n, Student Union a executive member khat kahi jeh chun kapan nathei thei in kapang bouve. Hinlah kaginchat phahlou beh in speaker ho thusei chun kikhel na nasa tah eipe in kalungthim aki choldo thei tapoi. In lam kahung lhun chun hoitah in kaki gel in ahileh nat phalou pothei ding kahi dan kahin kigel doh tai.
Hiche kahlah ahin thisan test naki bollou ham tia kadoh leh kaki bol poi tin eidonbut’e. Ama keo hilouva i-society sung uva hi ama le ama kigingmo a test kibol ngamlou tampi aum ding kahin geldoh in kalung thim anom mo lheh jeng’e. Alang khat a kagel kit leh hiti ho lampang a natong eimi aum behlou leh aumsun jong mi hetthei a aum beh lou dan kagel doh in eimite society hi a system kadeimo lheh jeng’e. Ajehchu NGO dung a natong hojeng jong jahcha nalai dan in kamu in ahi. Hiche hi ama ho changval lhahsam jehseh hilouva social structure pohmo jong ahi.
Aman aseibe na a: “Thisan test kibol ding la kati aja in, kibol lou ding la kei le kei kaki gingmo in hinkho nommo tah in kamang’e. Test kiki bol hen lang ima polou ana kihi leh phading ahin, ijem tin nat phalou khat tou ana kinei khaleh hinkho genthei tah a kium ding ahi jeh a hitia hi moh um jeng kahitai. Masang chun tulai nat HIV/AIDS bou hi nat phalou a kana gel ahin, adang tampi jong umdan ahi.
Hichun ken jong nat phalou dang nati hochu ipi pi ham tia kadoh leh—Awareness kingon kanei uva chu kahin hetpan ahin kamelchih soh tapoi. Agom lam a STD tia kihe ahi tivang chu kamelchih’e tin aseiye. STD ipi ham tia kadoh be na a chun aman, “STD kiti hi Sexually Transmitted Disease tina ahin, Sexually Transmitted Infection (STI) jong akitie. Hiche ahin HIV/AIDS tilou adang tampi sex a kon a kila son thei nat na tampi ajaove atiuve. Amaho seidan in unprotected sex akon HIV/AIDS tilou natdang tampi jong kilason thei, unwanted pregnancy ti ho jong baitah a um thei ahi.
Hitia ahin seichun ken jong kasei paijin eimi te society a hitobang thu ho a kamkeh ding alhom lheh nalaije. Hiche jeh ahi jum nading tampi ka nuse a hiche ho hi khangthah ten themkhat beh ihetthem nading uva kajo kham kham a pan kalah ahi. Nang hinkho thusim jong hi hinsei be nalai inlang magazine a hin jih leng Laijon ijat ham in aphatchom pi tei ding ahi tin kasei in ahileh ama jong ada pon amin seidoh ding vang agel thei poi. Hiti chun aban ajom pai kit jeng’e.
“Heo, na lunggel ahoije… tuchan hin kalunggel aki choldo thei naipoi. Tuhin dongma neiding jong kati aja tan mi kom a kiseidoh jeng ding la hahsa kasa kit in kaboi lheh jeng’e. Ipi hileh chingthei tah a hinkho man ding vang kalung got ahi jing tai.
“Eihon BOC a numei kijoh commercial sex worker ho kidah tah dan in ibol un, ama ho joh kitup dan in aum’e. Ajeh chu hoilai hijong leh amahon kiven ding apoimo sah lheh jeng uve. Ama ho ding keo hilouva pasal ama ho koma galut hojong aven tha’u ahi ti khonung peh in kahin hedoh bep’e.
“Khantou khantou itiuva tuchan a hiti ho lampang a mipi ding a pan la ding aumdoh theilou lai hi pohnat umtah ahi. Hou lamkai hon la ahi dan dan in jamo thu kiti thu in agel pouve. Jamo thu hi Bible a jong umda lou ahi jeh in Hou-in sung dung a jeng a jong seimo hi behseh lou din kagel’e. Hou natong ho sei dia kilom lou mong mong ahi tah jong leh tahsa lam a lamkai ho beh in gelkhoh thei leh kati ahi. Van-gam thu leh service mu ding thu seh seh iki hil uhin society sung a khantou na tah tah ahin pohlut ding tahsan aumpoi.
“Ichan gei ham khat a kahinkho ana che jeng hi kei le kei pamai kakisah ahi. Kei keo kahi pon khosung a gin le ja umtah a inei’u mi ijat hamkhat jong BOC dung a kibol ji ahi ihet diu kanom’e.
“Tuhin kisihlheh jong leng aphat geisang ahitai. Ahin kagel khat vang ahileh Pathen lungset a jinei thei ding a aki um nah le jinei masang a thisan test kibol tei ding tihi ahi. Ajeh chu ijem tia nat phalou po kana hikhah tah jongleh kho helou kaji ding nu vang a genthei ding kanom poi…!”