By~ L. Seikholen Khongsai,
Dated the 14th August, 2020
Anglo-Kuki War 1917-1919 galpi laiya hangsan tah a panla Kukite gal lamkai len, Leader of Kuki Rebel or Chief of Kuki Army Pu Enjakhup Kholhou penkum hi tuni nisim 14th August, 2020 a kum 146 hung lhing ahitai. Amahi Thenjol Kho Pu Tonhel Kholhou (Lhoumang) chapa ahin 14th August 1874 kuma Thenjol Kho, Naga Hills a anapeng ahi. Pute ho chulai galpi a panla tampi ana um un, amin changcheh ujong kamudoh kham kham amasa langa article kanasut ho ah kana jaosah soh ahitai. Pu Enjakhup Kholhou penkum 145 lhinna jong 2019 kum chun Jolzam kho ah ana kimangin chule athusim bu khat jong thenso na anakinei ban’a ama melchihna “Enjakhup Kholhou Memorial Complex” jong 2019 September 27 nichun Jolzam khomun’ah hondoh naleh thenso jong Khongsai Inpi General HQR makainan Nampi le Gamsung hetna chule Government of Manipur akon phalpeh a kimu dungjui in kin thupi chu ana kimangin ahi. Hitobang gam le nam ngailut jal’a British te khut a kon a ontholna dinga pan anala Nampi lunlai Pute hon pen nikho le thi nikho hohi tunugna jong Nampin melchihthei nikho thupi ho amaho min’a iboldoh peh diu hi poimo tah khat ahi tijong isuh mil diu aphan ahi.
Tupet a Nampi lamkai len hon pha asah dingleh thilpha hidinga kagel chu Pute Anglo-Kuki War -1917-1919 laiya Gam le Go ngailut naleh Nampi khonung ding gelna a thichan a pan lajouse pen nikho leh thi nikho hohi holdoh soh kei ding chuteng leh hiche nikho hochu Kuki Calendar a melchihthei nikho khatcheh a manpeh ding angaijin ahi. Eihon ikhohsah lou uleh koiman eikhohsah peh pouvin te. Tekah nan Pu Enjakhup Kholhou pennikho 14th August hi “Kuki Integration Day” tin kumseh le melchih theijin kimang leh hoidin akilange. Ajeh chu ama thusim leh hinkho man dan inung vet leh Integrity hoitah nei mipa khat le Gal lamkai len khat ahidan mudoh ahi. Ajeh chu Kuki Haosa len phabep in Pu Enjakhup Kholhou hi Gal lamkai dia anatep uchun amacham tah in henge anatipoi. Ama nomjongleh anu apa akona phalna amu louleh kalsong theilouva kigel ahi. Masanglai hotohsan dungjui a chu mikhat chun damthei ingting phathei inge atileh anu apa api apu thu angaiding ahi tichu ahi.
Hijeh chun Pu Enjakhul injong Haosa hon anatem uchun “kanu leh kapa dongun” tin anadon but jon ahi. Khankho neitah le nule pa jabol tah mi ahidan mudoh ahijinge. Hitobanga chu tulai khangthah ten jong ibolding itoh ding jouse nu le pa phalna noija ibol uleh insunga iti kingailutna beija, hamphat naleh phatthei ichan dadiu ham? Aman anu apa umna ahet a jana neitah a Haosa lenho leh anu le apa anakihou sah jeh chun amanin jong thudang tampi seilouvin “Nampi tuong kito nading ahipou leh” tin ananop peh lhon tan ahi. Chule aseibe lhon in, “Khonunga himona anei leh ipi nabol peh diuham?” tia anadoh lhon chun Haosa hon “himona aneija, thina manna ato khah leh Haosa hon Siel kengding khat cheh a kakosa diu, Pondum khat cheh a katom diu ahi” tin anadon but cheh uve. Hichu akithu lhah nao nukhah pen chu anahitai. Hiche a thudoh leh kilhahna hi sum le siel duchat man ahipon, mihem hinkho hi mangthei lou ahijeh a mihem khat chu ageina kihetna dinga anadoh lhon ahibouve. Hitia Haosa ho kitepna chu Jampi Inpi ten anaching jing uvin January 19, 2013 nikho a Pu Kilkhong Sitlhou Statue anasem peh nikhouchun Pu Enjakhup chunga ana kitenau Sel Kengding khat ahin kaijun ana subulhit tauvin ahi. Hiche hin avetsah chu Pu Enjakhup Kholhou hi Nampi dei leh Haosa ho phatsah a Gal lamkai dinga anakilhengdoh ahi tichu aphot chet ahitai.
Chujong leh Pu Enjakhup Kholhou chu chamna dei mi anahi in, kilungkhat ding leh lung kitoh a pankhom dildel ding deimi ahi. Hiche kihetdohna chu anoija ama La bol a kon a jong kihedoh ahi.
Ala chu :-
Henkol kaiman kolmang hinkho khong intin
Than in munjang kom hinlo jonte,
Chung Pathen sah ihiule lungmol’in vaitham poute”.
Aledohna:-
Henkol ikaisungun hinkho beina kitoh taleh,
Hiche Sating hi than in bom kha get inte,
Chunga Pathen phatsah ihiuleh hitia hi vaitham ding ihi pouve” ati ahi.
Pu Enjakhup Kholhou in hiche Jaila asem lona jeh hi hiti ahi. Andaman & Nicobar tia seijong aumin, Saudiya Twikol tia seijong a umin,kholchil na akon hetdol khat chu Saudiya Twikol hinte tihi tahsan ahi. Hilaimun alhun jou u lha gup jouvin Thang kam’ah acheo vin, sa ahinpo jitaove. Hiche Sa hi tunin Jampipa Pu Kilkhong chang hen atiuvin Pu Kilkhong Sitlhou ape taove. Kilkhong in jong asa ting chu alan leitol’a thingleh ‘ah akikhaijin “Kasating Pathen kapeh ahi” atileh, Aisanpa Pu Chengjapao Doungel alung hang in a-in lam ‘ah ache tai. Chu in Pu Enjakhup Kholhou chun hiti pihia hi i- umdiu ham ? tia hiche Jaila hi anasem khum ahi.
Hiche pat a chu hetphah louna gam a pem ahiutoh koima jong paonom louva lunghem tah a khosa ahijeh in thusei nom jong umtalou u ahi. Hinlah Pu Enjakhup Kholhou chun imajouse agel leh hetphah lougam a kilung nopmo a a umdiu adei loujeh a aloi ho jousen lung ahin gel uva kilung khat tah a ahinkhom kit theina diuva hiche Jaila chu anasem ahi. Hitobanga kito ding dei leh kichamna dei mi ahijeh Pu Enjakhup Kholhou Kuki sepai gal lamkai pu pennikho 14th August hi “Kuki Integration Day” tia man dia lomtah khat ahin manpeh dia jong lhingset ahi.
Hijeh chun Nam lamkai ho hihen lunggel thei jouse hijong leuhen Pute pate Angko-Kuki War (1917-1919) Hero ho thu hi achingtup dingleh asem hoiding chuleh ajem hoiding hi eiho atu achate ihiuvin kihetmosah thei jong ahipon selmang thei jong ahipoi. 2019 October 17 nikho jongnchun Centenary Celebration of Anglo-Kuki War- 1917-1919” tin C. Aisan Khopi, Saikul Sub—Division ah mi sangsom sangssom ikikhom un imang tauvin kipa aumlheh e. Chule jet le veija ichenkhom pi tehouvin jong engset thangsetna sangtah eineijun, Nampi Lumsong chunga Ancestral Land kisun jong nasatah in adoudal uvin tin le ha thon atinguvin ahi. Hijongle kin chu achelha thouvin, ichan iphah u hitam vang het hahsa thimin a umdoh jinge. Hetding khat chu Nagaten bon ima hilou thusimho akisem tup un akhantou sah un tuhin vannoi het in sangtah tah in adomsang gam taove. Vannoi thang British te toh galpia kidinte ngam Kuki te hi ipidia ilungneo diuham? Kipangkhom chil chil leh eidinpi diu vannoiya gam tampi ineiju geldoh kit utin pan lathah kit taote. Hijeh chun kum 2020 August 14 hi Pu Enjakhup Kholhou penkal kum 146 lhinna ahitai tichu Nam mipi ten avel a Ipupai Gal Lamkai pipu chungchanga ihet diuva tuni kho avel a Eimitimes mangcha a kahin phondoh kit ahi. Pathen in Kuki chate jouse dinpi henlang thutah a hangsan jing din eimapui jing tao hen.
Thusimbu Machal jing thei na ding a pan lanom ho kipah tah in lem ahijing in ahi anoiya button “Click Here” khu meh utin details anasim ute.